Żart (żarty)

Żart – zachowanie lub wypowiedź mające na celu rozśmieszenie kogoś. Żartowanie jest odmianą zabawy, która ma na celu wywołanie efektu komicznego (zob. też śmieszność, komizm). Istotą żartu jest chwilowe wprowadzenie kogoś w błąd, w tym także postawienie go w sytuacji pozornie przykrej, kłopotliwej lub drażniącej – śmieszność ujawnia się po zakończeniu żartu, jako wyjaśnienie tego błędu.


Żarty słowne a żarty sytuacyjne

Żarty sytuacyjne polegają na zaaranżowaniu pewnych sytuacji życiowych. Stanowiący istotę żartu błąd może polegać np. na niezgodności znaczenia wypowiedzi z rzeczywistością – mamy wtedy do czynienia z żartem słownym. Należy więc uznać, że żart słowny nie jest przeciwieństwem żartu sytuacyjnego, ale jego specyficzną odmianą, w której zaaranżowana sytuacja to sytuacja komunikacyjna.

W każdym z rodzajów żartów, czynnikiem konstytuującym komizm jest zaskoczenie. Wynika ono z wyraźnego kontrastu pomiędzy zapowiedzią czegoś a rozwiązaniem sytuacji. W przypadku żartów słownych chodzi tu o rozwiązanie nietypowej sytuacji komunikacyjnej, często opierającej się na zastosowaniu paradoksu – rozwiązaniem takim jest często nieoczekiwana pointa.

Żart, tak sytuacyjny jak i słowny, może mieć znaczenie estetyczne, stając się elementem sztuki i folkloru. Najczęściej funkcje estetyczne przysługują żartom słownym (np. kawały, dowcipy, a także całe złożone formy sztuki słowa – kabaret, komedia jako gatunek literacki i filmowy). Istnieją jednak również żarty muzyczne, filmowe oraz wykorzystujące do realizacji celów estetycznych środki graficzne.

Od żartu należy odróżnić komizm, śmieszność, humor i satyrę. Komizm i śmieszność to pewne właściwości żartów (i to nie wszystkich – śmieszne są tylko żarty udane). Humor to pewna dyspozycja psychiczna tak twórców, jak i odbiorców żartów – umiejętność postrzegania życia i tworów kultury w kategorii komizmu.

Żart a dowcip i kawał oraz inne formy humoru słownego

Szczególną formą żartu jest więc żart językowy, który może przybierać także formy literackie – do jego najbardziej rozpowszechnionych rodzajów należy kawał, określany też jako dowcip lub dowcip słowny. Inne formy literackie żartu językowego to np. anegdota, dykteryjka, facecja, barzelletta (gatunek literacki w literaturze włoskiej).

Kawał to gatunek z pogranicza literatury i folkloru – zwięzły utwór humorystyczny przeznaczony głównie do opowiadania, operujący często kalamburem, pointą i paradoksem. Słowo “kawał” bywa kwalifikowane jako potoczne (a przez to zastępuje się go często słowami “żart” i “dowcip”) – nie jest tak jednak we wszystkich słownikach. Z drugiej strony, także słowo “kawał” bywa synonimem żartu w ogólnym znaczeniu, odnosząc się do wielu form tak humoru słownego, jak i sytuacyjnego.

Oczywiście nie wszystkie żarty słowne są kawałami – żarty słowne przybierają wiele innych form. Mogą to być osobne, różne od kawału gatunki literatury i folkloru – np. facecje, anegdoty i dykteryjki, a więc najczęściej różnego rodzaju zabawne historyjki. Żartami mogą być również pewnego rodzaju środki stylistyczne, takie jak pastisz, parodia, gra słowna i kalambur.

Dowcip jest natomiast pojęciem wieloznacznym. Może stanowić ścisły synonim kawału. Poza tym jednak słowo “dowcip” to termin o szerokim zakresie semantycznym, pojęcie o wiele bardziej istotne dla kultury, niż żart i kawał. Dowcipem można nazywać zdolność umysłu do tworzenia zaskakujących skojarzeń, obrazów i zestawień pojęciowych. Tak rozumiany dowcip obejmuje umiejętność wysławiania się w sposób błyskotliwy i elegancki, a więc także umiejętność tworzenia udanych żartów słownych. Inne znaczenie terminu “dowcip” to utrwalony (najczęściej w formie słownej) przejaw komizmu – stanowi on popis inwencji twórcy, wymaga jednak także pewnych umiejętności od odbiorcy. Podstawą tak rozumianego dowcipu jest granie sensami, operowanie sprzecznością i wielopłaszczyznowość znaczenia.

Określenia takie jak “żartobliwy”, “żartobliwa wypowiedź”, “dla żartu”, “z intencją żartobliwą” odnoszą się nie tylko do samego faktu, że coś jest żartem – podkreślają też, że określane tak wydarzenia i wypowiedzi są błahe i nieistotne. Tymczasem żarty wyrażać mogą również treści istotne dla życia publicznego i osobistego. Mogą mieć również duże znaczenie estetyczne – np. w komedii literackiej lub jako forma typowego dla sztuki barokowej konceptu.

Zobacz też: argumentum ad ridiculum, w logice – argument odwołujący się do śmieszności.


Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia literaturyEncyklopedia retorykiEncyklopedia socjologii

5 komentarzy do “żart”

  1. Игра Lucky Jet на деньги – это не только развлечение, но и шанс для дополнительного дохода. Открывайте стратегии выигрыша на сайте букмекера 1win.

    Odpowiedz

Dodaj komentarz