Żale

Żale – gatunek literacki występujący w literaturze staropolskiej, od średniowiecza po okres baroku. W literaturze powszechnej odpowiadają mu gatunki takie jak planctus (plankt), lament (pieśń lamentacyjna) i nenia, a w mniejszej mierze tren i elegia. Gatunek obejmuje utwory liryczne. Wyrażają one ból z powodu nieszczęścia zewnętrznego, utwór ma więc charakter skargi i narzekania na los. Często jest to ból z powodu śmierci, co zbliża dzieła reprezentujące ten gatunek do trenów i elegii.

Żale w literaturze staropolskiej – konwencje gatunkowe

Niekiedy termin “żale” używany jest wymiennie z innymi określeniami genologicznymi, w tym zwłaszcza z terminem “plankt”. Widoczne jest to np. w nadanym mu przez uczonych współczesnych tytule średniowiecznego utworu pasyjnego o incipicie Posłuchajcie, bracia miła, który określany jest jako Lament świętokrzyski, Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Planctus. Plankt jest przy tym zawsze utworem żałobnym wyrażającym ból i rozpacz z powodu czyjejś śmierci. W Lamencie świętokrzyskim Matka Boża w przejmujący, osobisty sposób opłakuje śmierć syna – centralnym tematem utworu jest compassio, wspólne cierpienie z umierającym Chrystusem. Innym utworem średniowiecznym, któremu przypisano później ten tytuł, są Żale umierającego (także Skarga umierającego, z incipitem Ach mój smętku, ma żałości).

Tematyka żali jest najczęściej religijna – przykładem może być Lament świętokrzyski. Zdarzają się także utwory o tematyce patriotycznej, stanowiące lament nad losami ojczyzny i nad nieszczęściami, które ją dotknęły. Przykładem może być tu utwór Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta Franciszka Karpińskiego.

Mianem żali określa się także stanowiące cykle literackie utwory liryczne opłakujące czyjąś śmierć. W tym znaczeniu gatunek jest bardzo bliski trenom. Przykładem mogą być dzieła Żale Orfeusza nad Eurydyką Franciszka Dionizego Kniaźnina i Żale nagrobne na ślachetnie urodzonego pana Jana Kochanowskiego Sebastiana Fabiana Klonowica. W tym ostatnim utworze lament nad śmiercią poety stanowił przede wszystkim kanwę refleksji estetycznej i pochwałę jego dzieła – wyrażenie bólu nie musi być więc głównym celem utworów realizujących konwencję gatunkową żali, równie dobrze może być jedynie osnową utworu, którego rzeczywista tematyka jest odmienna.

Niekiedy utwory należące do tego gatunku stanowiły zupełnie typowe dzieła literatury funeralnej, a więc epicedia i epitafia nagrobne. Dziełem takim jest np. cykl funeralny Smutne żale po utraconych dzieciach Stanisława Morsztyna (1698).

Do gatunku nie przynależy popularne nabożeństwo pasyjne Gorzkie żale, wprowadzone w Warszawie w 1698 roku. Składa się ono z przejmujących pieśni wielkopostnych i pokutnych, które realizują nie tylko polskie, ale również ogólnoeuropejskie (łacińskie) oraz hiszpańskie konwencje literatury dewocyjnej.