Żagary

Żagary – polska grupa poetycka w okresie dwudziestolecia międzywojennego, zaliczana do tzw. drugiej awangardy. Jako ugrupowanie poetyckie działała w Wilnie w latach 1931-1934, jej działalność twórcza wykraczała jednak poza te ramy czasowe. Skupiona była wokół czasopisma społeczno-literackiego “Żagary”, wydawanego w tym samym okresie.

Grupa powstała w gronie polonistów studiujących na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Obok “Żagarów”, jej organem artystycznym było czasopismo “Piony”. Główni reprezentanci grupy (określani jako “żagaryści”) to Teodor Bujnicki, Aleksander Rymkiewicz, Czesław Miłosz, Stefan Jędrychowski, Henryk Dembiński, Jerzy Zagórski, Jerzy Putrament, Aleksander Rymkiewicz i Antoni Gołubiew. Spotyka się także określenie “awangarda wileńska”, stosowano też nazwę “grupa poetycka Żagary-Piony”.

Większość członków grupy wiązała swoje poglądy polityczne z radykalną lewicą i ruchem antyfaszystowskim. Także wrogość wobec endecji rzutowała na biografie, a niekiedy także twórczość jej przedstawicieli. Awangardowość żagarystów nie miała charakteru formalistycznego, widoczny był w niej często aktywizm społeczno-polityczny.

Zarazem tym, co łączyło ze sobą żagarystów był typowy dla literatury europejskiej i polskiej lat 30. XX wieku katastrofizm. Twórczość poetycka przedstawicieli grupy “Żagary” była jednym z najbardziej wyrazistych przekonań o nadchodzącym kresie cywilizacji europejskiej. Widoczne jest to np. w pełnym niepokoju i napięcia wierszu Obłoki Czesława Miłosza.

Przedstawiciele “Żagarów” podejmowali krytyczny rozrachunek z awangardą krakowską, określaną jako “pierwsza awangarda”. Awangarda krakowska (“pierwsza awangarda”) była dla nich w dużej mierze źródłem formalnych wzorców poetyckich. Żagaryści odrzucali jednak optymizm cywilizacyjny pierwszej awangardy. Wzorzec poetycki drugiej awangardy skłaniał się jednak również do konwencji neoklasycznych. Obok występującej w nowoczesnej formule neoklasycyzmu, ważne w twórczości żagarystów były także nawiązania do poetyki symbolizmu i do wizjonerskiej tradycji romantyzmu polskiego. Szczególnie duży wpływ wywarła na żagarystów późna twórczość Juliusza Słowackiego.

Powstanie i historia grupy Żagary

Pochodzenie nazwy “Żagary” wiąże się z lokalną gwarą wileńską, w której oznacza ono “chrust”, “suche patyki”, “żerdki”. Wybranie słowa gwarowego na nazwę grupy podkreślało więc przywiązanie jej członków, studentów Uniwersytetu Stefana Batorego, do lokalnej tradycji kulturowej. Poezja Żagarów była silnie zakorzeniona w doświadczeniu lokalnym, czerpała jednak z doświadczeń nowoczesnej europejskiej poezji awangardowej i surrealistycznej. Wywarła przez to wpływ na inne ośrodki polskiej poezji awangardowej dwudziestolecia, stanowiąc główną część składową tzw. drugiej awangardy.

Środowisko akademickie otworzonego ponownie po I wojnie światowej Uniwersytetu Stefana Batorego było bardzo ożywione. Rozkwitały na nim liczne organizacje studenckie, koła naukowe i stowarzyszenia. Sami żagaryści należeli do wielu z nich – były to m.in. Klub Intelektualistów, Legion Młodych, Klub Włóczęgów i Sekcja Twórczości Oryginalnej (STO) Koła Polonistów. Momentem, który rozpoczyna zorganizowaną działalność grupy Żagary był wieczór poetycki pod nazwą Najmłodsze Wilno Literackie. Odbył się on w sali wileńskiego Związku Literatów. W wydarzeniu tym wzięli udział m.in. Czesław Miłosz, Stefan Jędrychowski, Kazimierz Hałaburda i Teodor Bujnicki. Stefan Jędrychowski wygłosił przemówienie wprowadzające, które stanowiło wstępny program formującej się grupy Żagary. Już wcześniej, w latach 1927-1929, poeci Żagarów wydali trzy tomiki zbiorowe.

Opiekunem grupy był konserwatywny pisarz, publicysta i wydawca Stanisław Cat-Mackiewicz. Jego poglądy kontrastowały z lewicowym radykalizmem grupy – celem Mackiewicza, lokalnego patrioty, było przede wszystkim wsparcie pojawiających się młodych talentów, uczynienie z Wilna wielkiego ośrodka kultury polskiej i światowej. Z tej perspektywy różnice polityczne traciły na znaczeniu – ze względu na wybuchowy temperament i kłótliwość Mackiewicza, poeci Żagarów popadali jednak w burzliwe spory ze swoim mecenasem i protektorem, często o charakterze awantur. Cat-Mackiewicz starał się też wychowywać młodych artystów, odwodząc ich od ideologii lewicowej. Lewicowe “Żagary” powiązane były więc z konserwatywnym dziennikiem “Słowo”. W kwietniu 1931 z inspiracji Mackiewicza zaczął się ukazywać miesięcznik literacki “Żagary”, z podtytułem “Miesięcznik Idącego Wilna, poświęcony sztuce”.

Redaktorem naczelnym został Teodor Bujnicki. Autorstwo tytułu “Żagary” przypisuje się Bujnickiemu, przyznawał się do niego także Czesław Miłosz. Do składu redakcji należeli także Jędrychowski, Gołubiew i Zagórski. Początkowo członkiem redakcji i jednym z poetów Żagarów był także Kazimierz Hałaburda. Został on jednak już w listopadzie 1931 roku wyrzucony z redakcji ze względu na udział w prowokacjach o charakterze antysemickim. Jego miejsce zajął Jerzy Putrament.

W maju 1932 roku (po wydaniu pierwszych ośmiu numerów), na skutek sporów z Mackiewiczem, “Żagary” przekształciły się w dodatek literacki do dziennika “Kurier Wileński”. Nowe czasopismo nosiło nazwę “Piony, z podtytułem “miesięcznik żagarystów”. Ukazało się pięć numerów “Pionów”, przy czym trzon redakcji tworzyli Henryk Dembiński, Jerzy Zagórski i Stefan Jędrychowski. W listopadzie 1933 roku “Żagary” zostały wznowione – ukazywały się z podtytułem “Pismo literackie”. Do marca 1934 roku wydano cztery numery czasopisma. Do redakcji należeli w tym okresie Teodor Bujnicki, Czesław Miłosz, Henryk Dembiński, Jerzy Zagórski, Józef Maśliński, Jerzy Putrament, Aleksander Rymkiewicz, Anatol Mikułko i Mieczysław Kotlicki. Dwaj ostatni przeszli do “Żagarów” z innego dodatku literackiego wydawanego w Wilnie, o tytule “Smuga”. Z “Żagarami” związali się także inni literaci, w tym Leon Szreder, Tadeusz Byrski i Wacław Korabiewicz.

Po zakończeniu wydawania czasopisma “Żagary”, grupa poetycka straciła wspólność. Nigdy nie doszło jednak do żadnego rodzaju jej wspólnego rozwiązania – przeciwnie, aż do wybuchu II wojny światowej żagaryści podejmowali wiele wspólnych inicjatyw wydawniczych i artystycznych. Kontynuacją “Żagarów”, co podkreślał jej redaktor Józef Maśliński, była “Kolumna literacka”, która stanowiła dodatek do dziennika “Kurier Wileński”. Kontynuujący tradycję żagarycką dodatek literacki do dziennika “Kurier Poranny” stanowił natomiast wydawany w latach 1937-1938 “Apel” – jego redaktorem był Jerzy Zagórski. Teodor Bujnicki przez całe lata 30. pozostawał kierownikiem działu literackiego w wileńskim “Słowie”.

Czasopisma literackie były zwornikiem działalności grupy, jej aktywność kulturalna wykraczała jednak poza samą działalność wydawniczą. Żagaryści aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym Wilna, zdobyli też rozgłos na terenie całego kraju. Jeszcze jako studenci Uniwersytetu Wileńskiego prowadzili aktywną działalność społeczno-kulturalną. Członkowie grupy założyli m.in. Klub Intelektualistów – była to organizacja samokształceniowa i klub dyskusyjny, której działalność koordynował przede wszystkim Henryk Dembiński. Często organizowano także wieczorki poetyckie. Współpracowano również z innymi awangardowymi grupami poetyckimi, w tym zwłaszcza z poetami związanymi z czasopismem “Linia” (1931-1933). Głośny był zwłaszcza wieczór poetycki pod nazwą Najazd Awangardy na Warszawę, którą poeci z Wilna zorganizowali razem z krakowskimi i lubelskimi. Publicystyka “Żagar” omawiała bieżące trendy w kulturze i życiu społecznym Europy.

Pod koniec lat 30. postępowała także radykalizacja polityczna żagarystów, z których wielu zaczęło otwarcie popierać komunizm. Także czasopisma wydawane przez członków grupy straciły charakter literacki na rzecz społecznego i politycznego. Należały do nich wydawane od 1936 roku przez Stefana Jędrychowskiego i Henryka Dembińskiego “Poprostu” i “Karta”. Ze względów politycznych, były to efemerydy – władze państwowe stawiały przeszkody wydawaniu tych czasopism, ulegały one licznym konfiskatom. Dembiński, Jędrychowski i Putrament byli członkami Komunistycznej Partii Polski. W 1937 roku redaktorom “Poprostu” wytoczono głośny proces polityczny, w którym Jędrychowski i Dembiński otrzymali wyroki więzienia w zawieszeniu.

Większości członków grupy komunizm był jednak obcy. Bliższa była im ogólnie rozumiana ideologia lewicowa – socjalizm i poglądy, które dziś nazwalibyśmy “trzeciodrogowymi”. Głównymi ideologami grupy byli przy tym Jędrychowski i Dembiński – ten ostatni sformułował program polityczny “trzeciej strony barykady”, w którym odrzucał wszelkie ekstremizmy polityczne. Żagaryści odrzucali nie tylko ekstremizm faszystowski, ale także komunistyczny. Niekiedy oznaczało to ogólnikowość poglądów. Łączyła ich niechęć do endecji, złe były także ich relacje z władzami sanacyjnymi. Żywili przekonanie o potrzebie radykalnych zmian społecznych i politycznych.

Głównym zwornikiem grupy były silne przekonanie o wspólnej tożsamości poetyckiej oraz więzy koleżeńskie, lewicowość także była jednak istotna – nie tylko dla samej działalności żagarystów, ale także dla ich poezji. Charakterystyczny dla niej katastrofizm łączył się z głównymi wydarzeniami lat 30., do których należały Wielki Kryzys w gospodarce światowej, przejęcie władzy przez nazistów w Niemczech i Wielka Czystka w Związku Radzieckim. Żagary nie były izolowane w swoich przekonaniach politycznych – podobne poglądy żywili artyści związani z grupami Kwadryga i Przedmieście oraz z wydawanym we Lwowie czasopismem “Sygnały”.

Program literacki i program społeczno-polityczny grupy Żagary. Główne cechy poezji żagarystów

Grupa Żagary nie ogłosiła nigdy wspólnego programu poetyckiego. Podobnie jak związany z nią silnie program polityczny, poglądy teoretyczne żagarystów znajdowały wyraz w wypowiedziach indywidualnych. Charakter programowy miało kilka artykułów przedstawicieli grupy, w tym:

• Stefan Jędrychowski, Zbrodnie przymiotnika, “Żagary” 1931 nr 1
• Stefan Jędrychowski, Bezpośrednio przed nami, “Żagary” 1931 nr 4
• Stefan Jędrychowski, Nawiązanie do Petrażyckiego, “Piony” 1932 nr 1
• Stefan Jędrychowski, Jednostka i kolektyw w sztuce, “Piony” 1932 nr 4
• Teodor Bujnicki, Ostatnia kwadra “Kwadrygi”, “Żagary” 1931 nr 4
• Czesław Miłosz, Bulion z gwoździ, “Żagary” 1931 nr 5
• Czesław Miłosz, Dane do poematów, “Piony” 1932 nr 5
• Czesław Miłosz, Sens regionalizmu, “Piony” 1932 nr 2
• Jerzy Zagórski, Radion sam pierze, “Żagary” 1932 nr 6
• Leon Szreder, Metafora przed sądem, “Żagary” 1932 nr 6
• Józef Maśliński, Panowie, spokojnie, “Żagary” 1933 nr 2

Program Żagarów dystansował się wobec formalizmu wielu prądów i kierunków awangardy artystycznej. Ideałem żagarystów była literatura społecznie zaangażowana, chcieli oni uprawiać “społeczny funkcjonalizm”. Powszechne bezrobocie, głód i walki bojówek, wydarzenia obecne szeroko w świadomości młodzieży dwudziestolecia międzywojennego, odwodziły od poezji osobistej i zdystansowanej wobec aktualnych zagadnień współczesności. Poezja miała mieć także charakter dydaktyczny – według żagarystów miała zmieniać człowieka tak, by dostosować go do potrzeb współczesnego życia. Przekształceniu dzięki zaangażowaniu literatury w życie społeczno-polityczne miała ulec sama rzeczywistość społeczna. Dzieło sztuki było więc zbiorowym środkiem przemiany psychiki jednostek. Żagaryści postulowali nawet zastosowanie osiągnięć nauk społecznych w literaturze.

Mimo koncentracji na społecznych funkcjach literatury, program Żagarów dotyczył także zagadnień warsztatu poetyckiego i estetyki. Podkreślano sztuczność rozgraniczenia między poezją i prozą, co prowadziło do estetycznego liberalizmu i swobody w stosowaniu wielu technik i chwytów artystycznych. Zwracano uwagę na wielość możliwości, którą stwarza kombinowanie elementów muzycznych wiersza, jego konstrukcji formalnej, jego treści, a także elementów wizualnych.

Znaczny wpływ na poetykę i program Żagarów wywarł konstruktywizm, w tym Literackie Centrum Konstruktywistów. Żagaryści odwoływali się do “czterech zasad konstruktywizmu”, na które składały się: 1) szacunek do przedmiotu; 2) zasada miejsca, czyli ścisłe zespolenie w utworze literackim wszystkich elementów, z których się ono składa; 3) zwartość konstrukcji i koncentracja sensu; 4) wprowadzenie do utworów poetyckich chwytów literackich typowych dla prozy. Rozwijając założenia teoretyczne konstruktywizmu, żagaryści posługiwali się celową deformacją oraz “mobilizacją” elementów syntaktycznych, stylistycznych i kompozycyjnych utworu.

Twórczość żagarystów

Twórczość poetycka przedstawicieli grupy w okresie jej funkcjonowania była bardzo skromna objętościowo. Ograniczyła się do kilku tomików poetyckich oraz do utworów rozproszonych w czasopismach literackich.

Pierwsze tomiki poetyckie żagarystów ukazały się jeszcze nakładem studenckiego Koła Polonistów. Były to trzy tomiki zbiorowe wydane w latach 1927-1929: STO, Spod arkad i Patykiem po niebie. Następnie, na wzór innych grup poetyckich międzywojnia, żagaryści stworzyli własną serię wydawniczą. Nosiła ona nazwę “Grupa poetycka Żagary-Piony”. Była to jednak skromna objętościowo seria – w 1933 roku ukazały się dwa tomiki poetyckie, Po omacku Teodora Bujnickiego i Ostrze mostu Jerzego Zagórskiego. Kolejne zbiory poetyckie żagarystów to:

• Czesław Miłosz, Poemat o czasie zastygłym, 1933
• Jerzy Zagórski, Przyjście wroga, 1934
• Aleksander Rymkiewicz, Tropiciel, 1935
• Czesław Miłosz, Trzy zimy, 1936
• Jerzy Zagórski, Wyprawy, 1937

W wierszach przedstawicieli grupy Żagary wiele jest nawiązań do twórczości romantyków polskich, Słowackiego i Mickiewicza. Tendencja do powrotu do elementów romantycznych była zresztą typowa dla poezji polskiej dwudziestolecia międzywojennego. Szczególnie widoczna jest w twórczości Aleksandra Rymkiewicza i Jerzego Zagórskiego, Teodor Bujnicki preferował natomiast klasycystyczny umiar.

Często występuje stylizacja gatunkowa, w tym na gatunki typowe dla literatury dawnej. Do najczęściej uprawianych przez żagarystów gatunków należały oda i poemat, w tym poemat opisowy. Zamiłowanie do stylizacji wiąże się z typowym dla przedstawicieli Żagarów naciskiem na literacką i kulturową erudycję. Widoczna jest ona zwłaszcza w twórczości Czesława Miłosza – w poezji Miłosza erudycyjność obecna jest przez całe dekady po rozpadzie grupy Żagary.

W twórczości wszystkich żagarystów obecny jest katastrofizm – poczucie narastającego zagrożenia, przeczuwanie zbliżającej się apokalipsy. Katastrofizm akcentuje szczególnie silnie poezja Miłosza i Zagórskiego. Nie chodzi tu tylko o bieżące wydarzenia polityczne, apokalipsa i zagłada ma w twórczości żagarystów również wymiar osobisty, metafizyczny, symboliczny i egzystencjalny. Poczucie “grozy istnienia” zbliżało poezję Żagarów do wcześniejszych konwencji symbolizmu i ekspresjonizmu. Ma ona także wymiar tragiczny, nawiązując do antycznej koncepcji fatum i oraz zaczerpniętej z tragedii greckiej koncepcji katastrofy – która zagraża jednak nie tylko jednostce, ale całej ludzkości i światu.

Poezję żagarystów gromadzi wydana przez Ossolineum w serii “Biblioteka Narodowa” antologia wydana w 2019 roku, ze wstępem Tadeusza Bujnickiego. Nosi ona tytuł Żagary. Antologia poezji.

Wpływ żagarystów

Ze względu na rozpad grupy i wydarzenia wojenne, bezpośredni wpływ żagarystów na dalszy rozwój literatury polskiej nie był rozległy i wyraźny. O wiele większe znaczenie miała oczywiście dalsza twórczość przedstawicieli grupy, którzy przeżyli wojnę. Największe znaczenie miał wśród nich Czesław Miłosz – także jego twórczość po emigracji z Polski nie była jednak długo wydawana i szerszej dostępna w kraju.

Tak do ideologii, jak i do poetyki żagarystów odwoływały się jednak całe grupy, a nawet pokolenia literackie. Należały do nich grupa “Sztuka i Naród”, wojenne pokolenie Kolumbów oraz pokolenie “Współczesności”. W latach 1979-1983 funkcjonowała w Gdańsku grupa poetycka “Nowe Żagary” – poza samą nazwą, nie było w niej jednak widać bezpośrednich nawiązań do twórczości żagarystów.

Bibliografia:

• Tadeusz Bujnicki, Krzysztof Biedrzycki, Poezja i poeci w Wilnie lat 1920-1940. Studia, Universitas, Kraków 2003.
• Anna Jędrychowska, Zygzakiem i po prostu, Czytelnik 1965.
• Tadeusz Kłak, Czasopisma awangardy. Część II, 1931-1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.
• Janusz Kryszak, Katastrofizm ocalający. Z problematyki poezji tzw. Drugiej Awangardy, “Pomorze”, Bydgoszcz 1985.
• Wiesław Paweł Szymański, “Żagary” i żagaryści, w: Z dziejów czasopism literackich w dwudziestoleciu międzywojennym, Kraków 1970.
• Tomasz Śmigielski, Między Wilnem a Łodzią. Życie i twórczość Jerzego Wyszomirskiego (1897-1955), Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Wysokie Mazowieckie-Łomża 2006.
• Adam Wierciński, Sztuka a rzeczywistość (o programie literackim grupy “Żagary”), “Zeszyty Naukowe WSP w Opolu”, Historia Literatury XIII, Opole 1975.
• Marek Zaleski, Przygoda drugiej awangardy, Ossolineum, Wrocław 1984.
• Andrzej Zieniewicz, Idące Wilno. Szkice o Żagarach, PIW, Warszawa 1987.

Linki zewnętrzne: Janusz Kryszak, Katastrofizm ocalający. Z problematyki poezji tzw. Drugiej Awangardy.