Wizerunek, podobizna, effigium

Wizerunek – reprezentacja plastyczna osoby (rzeczywistej lub fikcyjnej). Wizerunek o cechach artystycznych (obraz, fotografia, rysunek, rzeźba) konkretnej osoby lub grupy osób to portret, określany też jako podobizna lub konterfekt. Podobizna to przy tym wizerunek rzeczywistej osoby, który nie musi cechować się wyraźnymi walorami estetycznymi – wyraz ten odnosi się przede wszystkim do uchwycenia podobieństwa do oryginału. W sensie przenośnym wizerunek to sposób, w jaki dany przedmiot (osoba, instytucja) jest postrzegany, a także przedstawiany w życiu publicznym (np. wizerunek firmy).

Wizerunek a portret

Szczególnie często słowo “wizerunek” odnosi się do sfery religii (np. wizerunki świętych, wizerunek Matki Bożej, zobacz też acheiropita). Wizerunki takie nie są zazwyczaj uważane za portrety, ponieważ przedstawiają często osoby z zamierzchłej przeszłości, których rzeczywisty wygląd nie jest znany; celem nie jest uchwycenie podobieństwa, wizerunek buduje się tu raczej za pomocą skonwencjonalizowanych środków plastycznych. Portretami nie są także studia fizjonomiczne, alegoryczne wizerunki osób czy też przedstawienia pewnych ogólnych typów ludzkich, takich jak grupy zawodowe (te ostatnie zalicza się do scen rodzajowych, malarstwa rodzajowego). Nie są nimi też przedstawienia postaci fantastycznych, a więc malarstwo mitologiczne – stosuje się więc określenia takie jak “wizerunek bóstwa”.

Effigia (effigium, effigies)

Słowo “effigium” jest rzadkie w języku polskim, zazwyczaj oddaje się je wyrazami typu “podobizna”, “wizerunek”. Częściej występuje jako przytoczenie z tekstów łacińskich (przy czym w łacinie częstsze niż effigium jest słowo effigies; oba mają tę samą liczbę mnogą – effigia), względnie jako określenie figur, wizerunków zmarłych. Może to być również kalka lub błędne tłumaczenie angielskiego słowa effigy, o bardzo szerokim znaczeniu (“wizerunek”, ale także np. “kukła”). Często w języku polskim pojawia się łaciński zwrot “(wieszanie) in effigie” – wykonywanie kary na wizerunku zbiegłego przestępcy, np. poprzez powieszenie jego portretu na szubienicy.

Wizerunki komemoratywne

Wizerunki komemoratywne mają na celu utrwalenie pamięci o jakieś osobie – najczęściej o osobie zmarłej. W sztuce nowożytnej były to przeważnie rzeźby i medaliony (rzadziej obrazy), zastąpione współcześnie przez fotografie. Początkowo, w sztuce średniowiecza wyobrażano w ten sposób wyłącznie osoby zmarłe, przedstawiając wizualnie zwłoki. Przykładem może być protorenesansowy nagrobek królowej Neapolu Marii Węgierskiej, który wykonali Gagliardo Primario i Tino da Camaino (1325, Neapol, kościół Santa Maria Donnaregina) . Konwencja ta trwała jeszcze w sztuce renesansowej XV wieku, np. Bernardo Rossellino, nagrobek Leonarda Bruniego (ok. 1425, Florencja, kościół Santa Croce).

Dopiero w XVI wieku w sztuce sepulkralnej rozpowszechniły się wizerunki osób żywych. Dzieła takie tworzył Michał Anioł, np. nagrobek papieża Juliusza II (1532) – w pozycji leżącej; nagrobki Medyceuszy w Nowej Zakrystii bazyliki San Lorenzo we Florencji (Kaplica Medyceuszów, 1519-1534) – już w pozycji siedzącej. W sztuce baroku wizerunki takie stają się nawet pełne ruchu – przykładem może być nagrobek papieża Urbana VIII, który w rzymskiej bazylice św. Piotra wykonał Giovanni Lorenzo Bernini (1628-1647). Figura papieża wykonuje gest błogosławieństwa, a jego ruch podkreśla falująca draperia.