Teoria agencji

Teoria agencji (w języku angielskim agency theory, także financial agency theory) – teoria ładu korporacyjnego stanowiąca płaszczyznę badawczą relacji (określanych jako związki agencji) między przełożonym a podmiotem określanym jako agent, wykonującym dla przełożonego określone czynności (przełożony jest różnorodnie określany w teorii agencji – także jako “zwierzchnik” lub “pryncypał”). Buduje ona modele sytuacji, w których przełożony deleguje pracę lub określone uprawnienia agentowi tak, by ten działał w jego zastępstwie. W ostatnich dekadach teoria agencji stała się np. bardzo popularną metodą analizowania relacji pomiędzy właścicielem przedsiębiorstwa (w tym akcjonariuszami) a menadżerem w odniesieniu do ładu korporacyjnego jako całości. Stanowi także swojego rodzaju teorię przedsiębiorstwa. Teoria agencji znajduje zastosowanie także w badaniu relacji między lekarzami i pacjentami, głosującymi i politykami, prawnikami i ich klientami. Termin “przełożony” ma tu nieco inne znaczenie, niż przyjmowane najczęściej –  w omawianych przykładach agentem jest odpowiednio menadżer, lekarz, głosujący i prawnik.


Teoria agencji postrzegana jest często jako rodzaj ogólnej teorii przedsiębiorstwa, określanej jako agencyjna teoria przedsiębiorstwa. Przedstawiony poniżej zarys teoretyczny pozwala zauważyć, że przedsiębiorstwo widziane jest w niej jako sieć zobowiązań, rodzaj szeroko rozumianego kontraktu między przełożonymi i podwładnymi. Charakterystyczna jest dla niej postrzeganie przedsiębiorstwa jako zespołu kontraktów, a przy tym polaryzujące postrzeganie egoistycznych interesów agenta i interesów przełożonego oraz charakter normatywny. Ten ostatni polega na próbie dostarczenia narzędzi teoretycznych i empirycznych służących poprawie funkcjonowania przedsiębiorstwa – jako pożądane i właściwe widzi się wdrożenie mechanizmów kontrolnych tak wobec pracowników, jak i w obrębie relacji między właścicielem i menadżerem. Teoria agencji stanowi obecnie podstawową teorię ładu korporacyjnego. Wywarła znaczny wpływ na panujące współcześnie praktyki biznesowe j – pod jej wpływem powstała np. praktyka gwarantowania menadżerom akcji przedsiębiorstwa jako częsta forma wiązania interesów zarządu z interesami właścicieli.

Teoria agencji i jej podstawowa problematyka

Teoria agencji wywodzi się tak z myślenia ekonomicznego, jak i prawnego o ładzie korporacyjnym. Z ekonomii bierze pogląd, że jednostki kierują się przede wszystkim własnym, racjonalnym interesem, z prawa natomiast postrzeganie relacji między przełożonym i agentem w kategoriach umowy (kontraktu). Obecne są w niej dwa zasadnicze i jednocześnie sprzeczne ze sobą motywy: to, że agent jest wobec przełożonego zobowiązany do czegoś przez kontrakt i to, że istnieje konflikt między celami i pragnieniami przełożonego a celami i pragnieniami agenta. Sama tylko delegacja pracy na agenta nie spowoduje automatycznie, że agent będzie działał w interesie przełożonego, że będzie tę pracę wykonywał – przełożonemu potrzebne są pewne mechanizmy kontroli nad zachowaniami agenta.

Negatywna selekcja, pokusa nadużycia zaufania i asymetria informacji

Jednocześnie, w związku z faktem, że przełożony nie ma pełnej kontroli nad działaniami agenta, istnieje między nimi stała asymetria informacji. Ze względu na asymetrię informacji agent angażuje się w zachowania egoistyczne, sprzeczne z interesami przełożonego. Zachowania te obejmują negatywną selekcję (adverse selectionnegatywna selekcja rozumiana jest tutaj jako niekompletne informacje poprzedzające zawarcie kontraktu – zwłaszcza fałszywe informacje o kompetencjach i umiejętnościach agenta, których przełożony nie może, ze względu na asymetrię informacji, zweryfikować) oraz pokusę nadużycia zaufania (moral hazardpokusa nadużycia zaufania to dostarczane przez agenta fałszywe informacje pokontraktowe, a więc wszelkiego rodzaju popełniane przez agenta sposoby niewywiązywania się z zawartej z przełożonym umowy).

Koszty agencji

W związku z faktem, że egoistyczne interesy agenta motywują go do niewywiązywania się z warunków umowy (poprzez negatywną selekcję i poprzez nadużycie zaufania) i jednocześnie asymetria informacji dostarcza mu skutecznych środków do tego, by się z niej nie wywiązywać, przełożony ponosi w związku z wykonywaniem umowy określone dodatkowe koszty. Koszty takie określane są jako koszty agencji. Obniżają one wszelkiego rodzaju przychody i korzyści, które przełożony mógłby odnieść dzięki realizacji umowy z agentem.

Przełożony może jednak starać się zmniejszyć koszty agencji. Celem przełożonego jest stworzenie takiej sytuacji, w której działania agenta będą zgodne z celami przełożonego, co możliwe jest np. przez odpowiedni dobór agentów, mechanizmy kontrolne (system informacyjny) i sankcje wobec agentów. Przełożony musi racjonalnie założyć, że koszty agencji wystąpią i podjąć środki zapobiegawcze, polegające przede wszystkim na wprowadzeniu wobec agenta mechanizmów kontroli. Powinien przy tym nie tylko monitorować zachowania agenta, ale także stworzyć całościowy system, który zwiększa zbieżność interesów przełożonego i interesów agenta. System taki to przede wszystkim system zachęt, bodźców pozytywnych, – najczęściej w formie oparcia kontraktu na wynikach, gratyfikacji dla agenta za dobre wyniki w wypełnianie warunków umowy, a także system sankcji. Stworzenie takiego samo także pociąga za sobą oczywiście pewne koszty, w tym koszty transferu ryzyka na agenta.

Niekorzystne dla przełożonego są więc tak koszty agencji, jak i koszty związane z monitorowaniem agenta i dostarczaniem mu bodźców do realizacji kontraktu. Teoria agencji stara się dostarczyć narzędzi poprawienia efektywności kosztowej, stworzenia sytuacji, w której wymiana kosztowa pomiędzy oceną zachowania agenta i kosztami oceny wyników kontraktu jest optymalna dla przełożonego. Jednym z podstawowych narzędzi jest tu sam kontrakt, jego odpowiednie ustrukturyzowanie, które zapobiegawczo bierze pod uwagę oba rodzaje ewentualnych kosztów.

Wybrane pojęcia teorii agencji

Relacja agencji – zależność jednego podmiotu (przełożony, zwierzchnik, pryncypał) od drugiego (agent), przy czym pierwszy podmiot zleca drugiemu określone zadania do wykonania (deleguje zadania, władzę itp.). W języku angielskim przełożony to principal. Relacja taka może przybierać rozmaite formy – rynkowe, organizacyjne, polityczne itp. Przykładami mogą być relacja między akcjonariuszami a menadżerami, wyborcami i demokratycznie wybranymi politykami, kierownikiem i pracownikami, pacjentami i lekarzami, właścicielami i dzierżawcami.

Relacja zwierzchnik-agent – jeden z dwóch głównych nurtów teorii agencji. Kierunek w teorii agencji, w którym nacisk kładzie się nie na treści empiryczne, ale na modele formalne (matematyczne, dedukcyjne) badanych zjawisk.

Pozytywna teoria agencji – drugi podstawowy nurt w teorii agencji, obecna zwłaszcza w ekonomii instytucjonalnej (zobacz szerszej niżej). Ma charakter empiryczny, odnosi się przede wszystkim do analizy struktur organizacyjnych – dokonywanej często intuicyjnie, niemal zawsze bez użycia formalnego aparatu matematycznego.

Asymetria informacji (w kontekście teorii agencji – termin ten ma bowiem szersze znaczenie, omówione w osobnym artykule) – agent wie o wiele więcej o czynnościach, które wykonuje, niż przełożony. Przełożonemu trudno obserwować znaczną część działalności agenta. Sytuacja taka faworyzuje agenta i stwarza mu możliwość niedotrzymywania warunków kontraktu.

Rozbieżność celów – nawet przy założeniu pełnej racjonalności działań agenta i przełożonego, którzy obaj maksymalizują swoją funkcję użyteczności, ich cele i pragnienia mogą być rozbieżne.

Koszty agencji – wyróżnić można trzy główne typy omówionych wyżej kosztów agencji. 1) Koszty monitorowania agenta przez przełożonego; 2) Koszty, które ponosi agent przy uwiarygodniając się przed zwierzchnikiem; 3) Straty, które przełożony ponosi w przypadku niepowodzenia swoich starań, by skłonić agenta do określonych działań (residual loss).

Ograniczanie kosztów agencji – wśród przedkontraktowych i podejmowanych w trakcie obowiązywania umowy środków służących minimalizacji strat wymienić można odpowiedni dobór agentów, odpowiednie przygotowanie struktury kontraktu, monitoring działania agentów, auditing (w tym formalna kontrola finansowo-księgowa).

Główne perspektywy teorii agencji

Max Weber

Korzenie teorii agencji sięgają do myśli klasyka socjologii, Maxa Webera, którego socjologia polityczna wywarła znaczny wpływ na rozwój teorii organizacji. W myśli Maxa Webera w obrębie państwa występują relacje o charakterze agencji – rządzący delegują bowiem władzę na swoich reprezentantów, urzędników (biurokratów). Bez administracji państwowej rządzący nie byliby w stanie realizować swoich celów. Jednocześnie przed rządzącymi staje problem kontrolowania rozumianych jako agenci biurokratów. Istnieje w obrębie państwa tak konflikt interesów pomiędzy biurokratami i rządzącymi, jak i faworyzująca biurokratów asymetria informacji. Przedstawiona przez Webera teoria typów idealnych prawomocnego panowania (panowanie charyzmatyczne, panowanie tradycyjne i panowanie legalne) może być interpretowana jako próba stworzenia teorii agencji odpowiednio dla trzech różnych kontekstów polityczno-historycznych.

Ekonomia instytucjonalna

Teoria agencji w swojej współczesnej formie ukształtowała się w obrębie ekonomii instytucjonalnej (instytucjonalizm). Ekonomia neoklasyczna nie stworzyła zadowalającego modelu przedsiębiorstwa. Tak przedsiębiorstwo, jak i wszelkie organizacje gospodarcze postrzegane są w ekonomii neoklasycznej nie z perspektywy wewnętrznej, ale z perspektywy funkcji i relacji zewnętrznych, w których biorą udział, w tym zwłaszcza w perspektywie funkcji produkcji (zależności między efektami produkcji a nakładami i zasobami produkcyjnymi). W tego rodzaju perspektywie przedsiębiorca dąży do maksymalizacji zysków w środowisku wyidealizowanym, w którym wszystkie umowy są dotrzymywane, a ich monitorowanie nie pociąga za sobą żadnych dodatkowych kosztów.

Ekonomia neoklasyczna nie zbudowała więc teorii związków pomiędzy bodźcami ekonomicznymi (incentive) a osiąganymi przez przedsiębiorstwa wynikami ekonomicznymi, postrzegając przedsiębiorstwa jako rodzaj czarnej skrzynki. Z perspektywą taką zerwał nowy instytucjonalizm, koncentrujący się na problematyce instytucji, w tym na zagadnieniach kosztów transakcji, teorii praw własności oraz teorii agencji.

Pierwszym problemem, który postawiła instytucjonalistyczna teoria agencji jest problem dzielenia ryzyka. Dzielenie ryzyka ma znaczny wpływ na strukturę kontraktu. Tak np. im większą niechęć do ryzyka przejawia agent, tym bardziej preferuje stałą pensję. Oczywiście preferencje wobec ryzyka mogą być u agenta i przełożonego rozbieżne. Drugim problemem jest wpływ zachęt finansowych na efektywność (w tym na motywację agenta). Teoria agencji stara się zbudować modele relacji między efektywnością i zachętami. Trzecim problemem jest zagadnienie odpowiedniego doboru agentów. Problemy te omówione zostaną w kolejnych trzech podrozdziałach.

Dzielenie ryzyka i niechęć do ryzyka

Jedną z najbardziej istotnych cech umów o pracę jest to, że dzielą one ryzyko (opisują alokację ryzyka) pomiędzy stronami umowy, przełożonym (pracodawcą) i agentem (pracownikiem). Z tego powodu ogromne znaczenie dla wykonywania i efektywności kontraktu, a przez to dla funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości, mają różne podejścia do ryzyka obu stron umowy. Tak np. ci agenci, którzy z zasady unikają ryzyka będą starali się zabezpieczać się przed nim poprzez zaakceptowanie stałej wysokości pensji jako elementu kontraktu, nawet jeśli będzie się to wiązać z osiąganiem niższych dochodów. Niechęć do ryzyka agenta wykazuje więc negatywną korelację z kontraktem opartym na wynikach, a pozytywną z kontraktem opartym na zachowaniu.

Uwzględnienie analizy ryzyka pozwala ekonomistom na wyjaśnienie faktu. że podmioty działań gospodarczych uczestniczą często w umowach nieefektywnych ekonomicznie. Nieefektywność ta jest pozorna: umowy te byłby nieefektywne, jeśli wszyscy zawierający je zajmowaliby względem ryzyka postawę neutralną – tymczasem sytuacja taka nie zachodzi w rzeczywistości.

Zachęty finansowe

Silnie obecne w teorii agencji pojęcie zachęt (incentives) analizowali przede wszystkim Michael C. Jensen i William H. Meckling w znanym artykule Theory of the Firm. Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure (“Journal of Financial Economies”, t. 3, nr 4, październik 1976). Autorzy nie tylko rozwinęli obecne w modelu agencji pojęcie zachęty, ale także zastosowali je do problemu relacji między kadrą zarządzającą a udziałowcami przedsiębiorstw – a więc starego problemu socjologicznego rozdzielenia struktury własności i kontroli, dla którego zbudowali nową podbudowę teoretyczną. Badania socjologiczne rozszerzyły także pojęcie zachęty. Oznaczała ona odtąd nie tylko gratyfikacje finansowe, ale także przyznanie wyższego statusu tym agentom, którzy pracują efektywnie. Badania teoretyczne wywarły więc tu wpływ na aktualną rzeczywistość gospodarczą, zmieniając panujące relacje pomiędzy menadżerami i udziałowcami.

Dobór agentów

Wiele analiz na gruncie teorii agencji wykazuje, że istnieje wiele rodzajów agentów, że różnią się oni poziomem uczciwości i efektywności. W związku z tym przed teorią agencji rozumianą jako teoria normatywna, mająca na celu m.in. poprawę funkcjonowania przedsiębiorstw, staje problem analizy doboru agentów i tego, jak odpowiedni dobór agentów może wpłynąć na ograniczenie kosztów agencji.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że różnice pomiędzy agentami lepiej znane są samym agentom, niż przełożonym, co jest jeszcze jednym przejawem niekorzystnej dla przełożonych asymetrii informacji. Istotne jest także to, że niektóre typy kontraktów przyciągają specyficzne typy agentów. Tak np. praca na akord przyciąga tych agentów, którzy cechują się pracowitością, podczas gdy pensja stała odpowiada tym agentom, którzy nie są zainteresowaniu wysoką efektywnością. Problematyka ta przynależy do bloku zagadnień związanych z omówionym wyżej zjawiskiem negatywnej selekcji.

Wiele szczegółowych badań socjologicznych w obrębie teorii agencji poświęcono próbom ustalenia klasyfikacji wewnętrznej i typologii agentów. Starały się one ustalić, jakie są organizacyjne i kulturowe źródła zalet agentów, takich jak uczciwość i pracowitość. Tak np. bardziej wiarygodni są agenci w jakiś sposób zależni od przełożonych, zwłaszcza ze względu na trudności i koszty związane ze znalezieniem innego miejsca pracy. Bardziej wiarygodni są także agenci przynależący do określonych grup społecznych i kulturowych – tych, w których wiarygodność kształtują socjalizacja lub wychowanie. W niektórych z grup tego rodzaju (np. grupach religijnych, rodzinach) istnieje rodzaj zewnętrznego monitorowania działań agenta, zmniejszający związane z kontrolowaniem agentów koszty agencji ponoszone przez przełożonych.

Teoria agencji jako analiza życia politycznego. Politycy i administracja państwowa

Teoria przedsiębiorstwa nie jest jedynym polem badawczym, w którym znajduje zastosowanie teoria agencji, innym przykładem jej zastosowania może być analiza życia politycznego. Zgodnie z omówioną wyżej tradycją weberowską, koncentrują się one na kosztach agencji czy też ogólnie trudnościach, które napotykają politycy w kontrolowaniu biurokratów, administracji państwowej. Głównym problemem jest tu tzw. dryf administracyjny (dryf biurokratów), czyli przejawiana przez administrację tendencja do systematycznego, powolnego rozchodzenia się celów i praktyk administracji państwowej z celami polityków.

Badacze z nurtu teorii agencji uznają taką tendencję za jedno z największych zagrożeń dla współczesnej demokracji. Demokratycznie wybierani politycy tracą bowiem (zwłaszcza ze względu na asymetrię informacji) realną władzę na rzecz mianowanych przedstawicieli administracji państwowej.

W badaniach socjologii politycznej z nurtu teorii agencji zauważa się, że administracja dąży stale do zwiększenia budżetu, którym dysponuje, co stanowi ponoszony przez państwo jako całość koszt agencji. Biurokraci mogą zwiększyć swój budżet przede wszystkim dlatego, że dysponują lepszymi niż politycy i wyborcy informacjami dotyczącymi tego, jakie wydatki są rzeczywiście potrzebne. Dzięki temu, że działania biurokratów często są skuteczne, państwo rozrasta się nadmiernie, stając się bardziej kosztowne, niż nakazują interesy wyborców i przekonania polityków.

Krytyka teorii agencji

Krytycy teorii agencji wskazują, że ma ona charakter wybitnie normatywny, a co więcej obecne w niej postrzegania dyscyplinowania agentów jako głównego środka optymalizującego działanie organizacji budzi wątpliwości etyczne.

Krytycy teorii agencji wskazują na to, że jest ona uboga informacyjne, i pomija pewne istotne konteksty funkcjonowania organizacji i działań jednostek, ujmując je w zawężonej, czysto ekonomicznej perspektywie. Podejście takie cechuje się wprawdzie pewną zwięzłością i siłą eksplanacyjną, prowadzi jednak do ignorowania istotnych i częstych motywów ludzkich zachowań, przez co ma charakter deformacji, nadmiernego uproszczenia. Co więcej, w teorii agencji przyjmuje się perspektywę pesymistyczną na działania ludzkie (worst-case scenario), która nie jest dobrze ugruntowana ani w psychologii, ani w socjologii, jest założeniem arbitralnym.

Wskazuje się także na słabe powiązanie badań socjologicznych w nurcie teorii agencji dotyczących różnych dziedzin rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Teorie przedsiębiorstwa budowane w obrębie teorii agencji przez ekonomistów mają charakter złożonych, formalnych modeli matematycznych. Politolodzy używają w jej obrębie mniej formalnych sposobów modelowania rzeczywistości, chociaż niekiedy także tworzą modele matematyczne. Socjolodzy koncentrują się natomiast najczęściej na uwarunkowaniach strukturalnych i kontekstach organizacyjnych relacji agencji. Badacze różnych dziedzin rzeczywistości operują więc bardzo różnymi metodologiami i stlami teoretycznymi, co sprawia, że ignorują często nawzajem swoje badania – z tego powodu teoria agencji przybiera często postać niejednolitą i rozproszoną.

Linki zewnętrzne: Michael C. Jensen i William H. Meckling, Theory of the Firm. Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure.

 


Tagi
Encyklopedia ekonomiiEncyklopedia politologiiEncyklopedia socjologii

Dodaj komentarz