Sztolnia
Sztolnia – w górnictwie: poziomy wykop przebiegający horyzontalnie lub z nieznacznym odchyleniem w stosunku do kierunku horyzontalnego. Sztolnie pełnią wiele funkcji, najważniejszą z nich jest jednak zapewnienie dostępu do wydobywanego złoża. Prócz sztolni eksploatacyjnych i udostępniających, istnieją także sztolnie poszukiwawcze. Sztolnie odróżnia się od chodników, które pozbawione są wlotów (wejść z powierzchni).
w języku angielskim: adit. Etymologia: z języka niemieckiego, der Stollen – “tunel”, “korytarz”, “sztolnia”.
Sztolnia jako rodzaj wyrobiska
Sztolnie prowadzą ze stoku w głąb góry. Wykonuje się je w obrębie złóż o stromym nachyleniu pokładów. Stanowią rodzaj wyrobiska (pustej przestrzeni w kopalni powstającej w wyniku wybierania kopaliny). Podobnie jak pionowe szyby kopalniane oraz wykopy zaliczane są do wyrobisk udostępniających, tj. wyrobisk łączących złoże z powierzchnią terenu. Sztolnie mogą przy tym charakteryzować się znaczną długością, dochodzącą do kilkudziesięciu kilometrów. Najdłuższe sztolnie w Polsce znajdują się w Tarnowskich Górach (6,5 km) oraz w okolicach Olkusza (3 km).
Cechą charakterystyczną sztolni jest znajdujący się na powierzchni terenu wlot, tj. ujście sztolni (ang. adit collar). Stanowi on zazwyczaj jedyne połączenie sztolni z powierzchnią. Wymaga on często specjalnych wzmocnień konstrukcyjnych związanych z osłabieniem stabilności terenu. Zakończenie sztolni (ang. adit end), to miejsce, gdzie pracują górnicy, najbardziej oddalone od powierzchni terenu. W dawniejszych kopalniach wlot sztolni bywa budowlą o dużych walorach dekoracyjnych. Wyróżnia się przy tym kilka głównych rodzajów sztolni. Sztolnie poszukiwawcze służą rozpoznawaniu złóż. Sztolnie udostępniające służą ich udostępnianiu. Transport urobku sztolnią spotyka się przy tym także w kopalniach odkrywkowych (odkrywka sztolniowa). Sztolnia wodna (odwadniająca) służy odwadnianiu kopalni – częściej stosuje się jednak rowy odwadniające.
W wielu kopalniach, zwłaszcza dawnych, sztolnie mają duże walory widowiskowe i turystyczne. Przykładem może być historyczna Sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach (sztolnia wodna dawnej kopalni ołowiu “Fryderyk”). Najstarsze prehistoryczne sztolnie pochodzą już z epoki neolitu, interesujące sztolnie prehistoryczne pochodzą także z kolejnych epok (np. zespół kopalń Mittelberg w Austrii z epoki brązu). Charakter sztolni miała także pierwsza kopalnia ropy naftowej zbudowana przez Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce. Opuszczone sztolnie mają również znaczenie dla ochrony środowiska, stanowiąc siedliska rzadkich gatunków nietoperzy (np. nocek łydkowłosy). Zimowaniu nietoperzy w sztolniach sprzyja temperatura wyższa, niż panująca w otoczeniu.
Podobne znaczenie ma pojęcie “chodnik”. Jest to każde prowadzone poziomo wyrobisko korytarzowe, które charakteryzuje się przy tym niewielkim przekrojem poprzecznym, bez bezpośredniego wyjścia na powierzchnię ziemi. Chodnik jest zasadniczym elementem sztolni, niekiedy z nią utożsamianym, trzeba jednak zaznaczyć, że zdarzają się także sztolnie o znacznym przekroju poprzecznym. Pojęciem o zbliżonym znaczeniu jest także tunel. W odróżnieniu od sztolni, tunele charakteryzuje się jako chodniki mające dwa połączenia (lub więcej) z powierzchnią.
Sztolnie hydroenergetyczne
W hydroenergetyce pojęcie sztolni określa zamknięty kanał, tunel transportowy który doprowadza wodę do turbin elektrowni wodnej. Stosowane są najczęściej w budowlach piętrzących wodę, takich jak zapory i jazy. Kanały takie mogą też wykorzystywać naturalne ukształtowanie terenu.