Śpiewnik

Śpiewnik – zbiór pieśni (także piosenek i innych form wokalno-instrumentalnych), obejmujący tak teksty, jak i nuty utworów (zob. pieśń w muzyce, także pieśń w literaturze). Terminem tym określa się często zbiory, kolekcje przygotowywane przez zbieraczy pieśni, a nawet komponowane specjalnie przez kompozytorów i poetów – jako muzyczne lub literackie cykle pieśniowe. Określać można jednak w ten sposób także specjalne publikacje, książki lub broszury o tym samym charakterze, w których termin “śpiewnik” występuje często jako element tytułu. Śpiewniki stanowią często zbiory pieśni różnych autorów oraz dzieł autorów anonimowych (zwłaszcza ludowych). Mogą jednak również – zwłaszcza w pierwszym znaczeniu – być układane także jako samodzielne jednostki (np. cykle pieśni tego samego kompozytora).

W innych językach: język angielski – song book lub songbook; język niemiecki – Gesangbuch lub Liederbuch; język francuski – livre de cantiques, także parolier lub carnet de chants.

Rodzaje śpiewników. Śpiewnik w literaturze i muzyce polskiej

Śpiewniki występują zazwyczaj w układzie tematycznym, ułożone są według tematu lub według przeznaczenia utworów. Wyróżnić można np. śpiewniki harcerskie, zbiory pieśni patriotycznych, śpiewniki ludowe (np. Wybór polskich pieśni ludowych, opracowanie Marian Sobieski), śpiewniki rewolucyjne (np. Śpiewy proletariatu polskiego, opracowanie Józef Kozłowski), śpiewniki religijne, śpiewniki wojskowe (np. Wojenna pieśń polska, opracowanie Zygmunt Andrzejowski, 1939). Szczególnie znaczenie mają śpiewniki religijne (np. Śpiewnik kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele katolickim używane – zbiór, który przygotował Michał Marcin Mioduszewski, wydany w 1838 roku). Śpiewnik religijny określany jest także jako kancjonał – termin ten oznacza taki zbiór pieśni religijnych, które dostosowane są do potrzeb liturgii. Pierwszy kancjonał polski pochodzi z 1435 roku.

W kulturze XIX-wiecznej polski dużą rolę odgrywały tzw. śpiewniki domowe, zbiory łatwych utworów przeznaczonych do wykonywania amatorskiego, często w gronie rodzinnym. Często były to zbiory pieśni patriotycznych, o charakterze dydaktycznym – charakter taki ma zbiór Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza (1816) – porównaj także artykuł Śpiew historyczny. Popularność tego rodzaju śpiewników sprawiała, że były one w XIX wieku ważnym narzędziem edukacji historycznej i patriotycznej.

Szczególnie znany śpiewnik domowy stworzył Stanisław Moniuszko – jest to antologia pieśni na głos z fortepianem, tworzona przez całe życie kompozytora. Celem Moniuszki było dostarczenie zbioru pieśni polskich, narodowych w charakterze, przeznaczonych do wykonywania w domach, w rozmaitych okolicznościach życia codziennego. Zbiór Moniuszki obejmuje utwory muzyczne komponowane do tekstów najwybitniejszych pisarzy polskich – wybór pieśni w stylizacji ludowej, w tym Adama Mickiewicza ( “Znasz-li ten kraj”, “Do Niemna”, “Rozmowa”, “Trzech budrysów”, “Czaty”) i Józefa Kraszewskiego (“Dziad i baba”). 12 zeszytów pieśni Moniuszki wydano w latach 1844-1910. Do innych znanych kompozytorów polskich, którzy tworzyli śpiewniki, należeli Feliks Nowowiejski (Nowy śpiewnik polski, 1924) i Zygmunt Noskowski (Śpiewnik dla dzieci, 1890).