Robert Michael Ballantyne

Robert Michael Ballantyne (Robet Ballantyne, R.M. Ballantyne), 1825-1894 – szkocki powieściopisarz. Jest autorem kilkudziesięciu powieści, głównie powieści przygodowych dla młodzieży. Były one bardzo popularne w epoce wiktoriańskiej, wiele przekładów ukazało się także w języku polskim. Najbardziej znana z nich to Koralowa wyspa (The Coral Island) z 1858 roku. Był także malarzem i ilustratorem.

Robert Michael Ballantyne – biografia

Urodził się 24 kwietnia 1825 roku w Edynburgu, gdzie też się wychowywał. Jego ojcem był Alexander Ballantyne, właściciel gazety i drukarz. Był też bratankiem Jamesa Ballatyne’a, wydawcy i przyjaciela Waltera Scotta. Bankructwo Waltera Scotta zrujnowało finansowo całą rodzinę.

W wieku 16 lat, właśnie ze względu na kłopoty finansowe rodziny, wyemigrował do Kanady. Pracował tam przez sześć lat jako handlarz futer dla Kompanii Zatoki Hudsona. Poznał życie Indian, z którymi handlował.

W 1847 roku wrócił do Szkocji i został udziałowcem firmy drukarskiej Constable. Opublikował prywatnie pamiętniki, które spisywał w Kanadzie – Hudson’s Bay Company (1848). William Nelson, drukarz z Edynburga, namówił go wtedy do pisania powieści przygodowych dla chłopców. Pierwszą z nich była powieść The Young Fur Traders (1856, w przekładzie polskim Czerwonoskóry przyjaciel).

Swoje utwory promował serią publicznych wykładów i pogadanek. Przebrany był w czasie ich wygłaszania w strój trapera, miał też przy sobie broń. Wszystko to wywierało oczywiście duże wrażenie na młodej publiczności. Pisarz zdobył sobie przydomek “Ballantyne the Brave”.

Przeżył wiele autentycznych przygód i podjął wiele odległych podróży – specjalnie na użytek swojej twórczości. Walczył z ogniem, nurkował, pływał po morzu, pracował w kopalni, udawał muzułmanina w Algierze, a nawet dostarczał pocztę: wszystkie te prawdziwe przygody opisywał w swoich książkach. Zmarł w 8 lutego 1894 roku w Rzymie.

Robert Ballantyne – twórczość

R.M. Ballantyne jest autorem około 80 powieści przygodowych dla młodzieży. Swojego czasu były one niezwykle popularne, wiele z nich nie przetrwało jednak próby czasu. Należą do nich The Young Fur Traders z 1856 (pełny tytuł: Snowflakes and Sunbeams; or, The Young Fur Traders), Koralowa Wyspa (Wyspa Koralowa, tytuł oryginalny The Corall Island) z 1857, Ungava. A Tale of Eskimo Land z 1857 czy The World of Ice z 1858. Wśród twórców literatury przygodowej wyróżniało go to, że w dużej mierze opierał się na autentycznych, osobistych doświadczeniach (w jaskrawym kontraście do np. Karola Maya). Wiele ze swoich utworów sam ilustrował.

W pisarstwie tym widoczny jest dość silny pierwiastek moralizatorski, bohaterowie Ballantyne’a są wzorcami silnego kręgosłupa moralnego. Cechuje ich także przedsiębiorczość, inteligencja i samowystarczalność.

Pod koniec życia wydał pamiętniki zatytułowane Personal Reminiscences in Book-Making, 1893 (był to jego drugi pamiętnik, po wymienionych wyżej młodzieńczych wspomnieniach z Kanady).

Prócz omówionej niżej Koralowej wyspy do jego ciekawszych utworów należą The Lifeboat (1864, przekład polski Bohaterowie morza), Fighting the Fire (1867), Deep Down (1868), Pirate City (1874) i Post Haste (1880). Porównaj też zamieszczoną niżej listę przekładów na język polski.

Koralowa wyspa

Najsławniejszym utworem Ballantyne’a jest Koralowa wyspa (The Coral Island. The Tale of the Pacific Ocean, 1858). Opowiada ona o przygodach trzech chłopców, rozbitków na koralowej wyspie na południowym Pacyfiku. Ich przygody obejmują m.in. zmagania z rekinami, piratami i kanibalami. Jest to barwna opowieść o męskiej przyjaźni, zawierająca też wiele wiadomości o przyrodzie wysp południowego Pacyfiku i ich mieszkańcach.

Krytyka współczesna często postrzega często ten utwór dość negatywnie, widząc w nim wyraz raczej taniego egzotyzmu oraz apologetykę kolonializmu. Główni bohaterowie interpretowani są nawet jako rodzaj alegorii kolonizatorów brytyjskich (jest to zresztą alegoria typowo XIX-wieczna). W swoim czasie był to jednak bardzo poczytny utwór, a i dziś cieszy się popularnością. Świadczy o tym także przedwojenny przekład polski (1925, 1938, pod tytułem Wyspa koralowa) i jego reedycje po 1989 roku. Poza tym powieść miała znaczny wpływ na późniejszych autorów – wpływ ten widoczny jest wyraźnie w Piotrusiu Panie (J.M. Barrie) i Wyspie skarbów (Robert Louis Stevenson). Wyraźnie nawiązuje do niej nawet Władca much Williama Goldinga. Istotne jest tutaj to, że powieść Ballantyne’a jest jedną z pierwszych, która ukazuje egzotyczne przygody dzieci bez udziału dorosłych, bez reguł narzucanych im przez rodziców i dorosłe społeczeństwo. Pojawia się tu motyw ucieczki, z pewnością szczególnie atrakcyjny dla młodych czytelników.

Sequelem Koralowej wyspy są Łowcy goryli (tytuł angielski Gorilla Hunters).

W Koralowej wyspie pisarz popełnił błąd dotyczący geografii: na tyle zirytował się tym faktem, że przy pisaniu kolejnych powieści bardzo dokładnie studiował geografię opisywanych w nich miejsc.

Robert Ballantyne jako malarz i ilustrator

Ballantyne był także malarzem, tworzył głównie akwarele. Jego prace wystawiane były w Royal Scottish Academy (RSA, Królewska Akademia Szkocka). Tworzył też ilustracje do własnych powieści.

Przekłady na język polski

Bohaterowie morza. Powieść dla młodzieży, Nowe Wydawnictwo 1937. Przełożyła Władysława Wielińska, ilustracje Artur Horowicz. Tytuł oryginalny: Lifeboat lub The Lifeboat.
Bohaterowie morza, Wydawnictwo J. Kubickiego 1949. Przygotował do druku Z. Michałowski. Nowe wydanie: “Ethos” 2000, w serii “Literatura Wielkiej Przygody” (przygotowała Elżbieta Makowska). Tytuł oryginalny: Lifeboat lub The Lifeboat.
Czerwonoskóry przyjaciel. Powieść dla młodzieży, Nowe Wydawnictwo 1938. Przełożyła Władysława Wielińska, ilustracje Artur Horowicz. Tytuł oryginalny: Young Fur Traders.
Koralowa wyspa. Powieść dla młodzieży, “Seria Młodzieżowa”, Editions Spotkania 1992. Przełożył Marceli Tarnowski. Tytuł oryginalny: The Coral Island. A Tale of the Pacific Ocean.
Łowcy Goryli. Powieść dla młodzieży, Nowe Wydawnictwo 1933. Przełożył Arnold Kleczko, ilustracje J. Krajewski. Także Editions Spotkania, 1992 (“Seria Przygodowa”) i “Ethos, 2001 (seria “Literatura Wielkiej Przygody”, pod tytułem Łowcy Goryli). Tytuł oryginalny: Gorilla Hunters.
Przygody chłopca w puszczach Brazylji. Powieść dla młodzieży, Nowe Wydawnictwo 1937. Przełożył Arnold Kleczko. Tytuł oryginalny: Martin Rattler.
W lodowej pustyni. Przygody statku wielorybniczego na Arktyku, Nowe Wydawnictwo 1938. Przełożył Arnold Kleczko, ilustracje Zygmunt Jurkowski. Tytuł oryginalny: Fast in The Ice.
Wyspa koralowa. Powieść dla młodzieży, Nowe Wydawnictwo 1938. Przełożył Marceli Tarnowski. Także wydawnictwo L. Fiszer, 1925. Tytuł oryginalny: Coral Island.