Pokłon trzech króli
Pokłon trzech króli, także motyw pokłonu trzech króli, hołd trzech króli, adoracja dzieciątka Jezus przez trzech króli, pokłon mędrców – motyw w malarstwie i innych dziedzinach sztuki, częsty temat (a także tytuł) obrazów.
Temat wywodzi się z biblijnego opisu narodzin Jezusa w Ewangelii św. Mateusza [2:1], przedstawienie hołdu Trzech Króli (właściwie Magów, Mędrców) opiera się jednak przeważnie na tradycji (apokryfach i legendach o narodzeniu Jezusa).
Obrazy ukazują więc hołd składany nie przez Magów, ale przez króli – prowadzonych przez Gwiazdę Betlejemską i składających dzieciątku Jezus złoto, kadzidło i mirrę. Temat pokłonu Trzech Króli wpisany jest w tradycję liturgiczną – wiąże się z obchodzonym 6 stycznia świętem Objawienia Pańskiego (Trzech Króli, Epifania). Motyw ten występuje także w innych dziedzinach sztuki. Częsty jest np. w przedstawieniach jasełkowych (orszak Trzech Króli). Istnieją także zbliżone motywy – adoracja Pasterzy, adoracja Baranka, adoracja Najświętszego Imienia Jezus, adoracja Dzieciątka Jezus przez Najświętszą Marię Pannę, adoracja Trójcy Świętej.
W innych językach: język angielski – adoration of the Magi, adoration of the Kings; język niemiecki – Anbetung der Könige; język francuski – adoration des mages.
Adoracja Trzech Króli w sztuce starożytnej i średniowiecznej
Adoracja Jezusa przez Trzech Króli należy do najstarszych i najbardziej popularnych motywów całej ikonografii chrześcijańskiej. Pojawia się już w sztuce wczesnochrześcijańskiej II wieki – znanym przykładem są freski w rzymskich katakumbach Pryscylli. W sztuce rzymskiej i bizantyjskiej apokryficzno-legendarny charakter przekazów o Magach nie ujawnia się jeszcze silnie. Nie są oni jeszcze ukazywani jako królowie. Są nadal astrologami – sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyjska ukazuje ich często w szatach związanych z kultem boga Mitry. Typowa jest także czapka frygijska, spiczasty kapelusz, którego szpic opada do przodu. Elementy te mają znaczenie teologiczne: ukazują Magów jako reprezentantów oczekującego nawrócenia pogaństwa. Zazwyczaj ukazuje się trzech Magów (Ewangelia nie mówi wprost o ich liczbie, ale wnioskuje się o niej z liczby darów) – w sztuce chrześcijańskiej spotyka się jednak także wyobrażenia sześciu Magów.
W sztuce średniowiecza motyw pokłonu Trzech Króli wiązano często z dwoma innymi wydarzeniami z życia Jezusa – chrztem w Jordanie (w czasie którego Bóg ogłosił publicznie Jezusa swoim synem) i weselem w Kanie Galilejskiej (w czasie którego Jezus objawił swoją boskość przemieniając wodę w wino). Wszystkie te wydarzenia liturgia i teologia katolicka wiąże z pojęciem Objawienia Pańskiego. Te trzy wydarzenia początkowo świętowano łącznie; przedstawiano je razem zwłaszcza w zdobiącej kościoły romańskie i gotyckie rzeźbie monumentalnej. Scena adoracji dzieciątka Jezus przez Trzech Króli częsta jest także we freskach bizantyjskich. Jej sensem teologicznym jest teofania, objawienie boskiej natury Chrystusa. Sztuka chrześcijańska Zachodu posługuje się już przedstawieniem dawnych magów jako monarchów – wywodzi się ono od wczesnochrześcijańskiego pisarza Tertuliana (II wiek). Znane są już także ich imiona (pontyfikał z Rawenny, IX wiek). Sztuka średniowieczna, zwłaszcza iluminowane manuskrypty, przedstawia też często Trzech Króli w czasie podróży. Królowie symbolizują często trzy znane Europejczykom kontynenty, składające hołd Jezusowi: Europę, Azję i Afrykę. Stąd właśnie wzięło się tradycyjne przedstawienie Baltazara jako murzyna. Dla sztuki chrześcijańskiej istotny jest także inne znaczenie alegoryczne: Trzej Królowie oznaczają władzę świecką składającą hołd władzy duchownej.
Pokłon Trzech Króli w sztuce nowożytnej
Sztuka renesansu (zwłaszcza wczesnego) przedstawia Trzech Króli w strojach dworskich własnej epoki. Często zdarza się przedstawianie jednego z króli jako patrona, mecenasa artysty, podkreślające jego przywiązanie do wiary. Jako wstęp do właściwej adoracji ukazuje się często także spotkanie Trzech Króli w drodze do Betlejem lub ich wspólną wędrówkę. W scenach adoracji najstarszym królem jest Kacper – ofiaruje on trzymanemu w ramionach przez Maryję Dzieciątku Jezus złoto. Stoi za nim Baltazar, ukazywany przeważnie jako murzyn. Najmłodszym królem jest Melchior. Późniejsza sztuka renesansu odchodzi od przedstawień dworskich, zwracając się ku motywom orientalnym. Są to nie tylko stroje, ale też zwierzęta Wschodu (wielbłądy, leopardy), a także kojarzące się z symboliką islamu półksiężyce i gwiazdy. W scenach pokłonu trzech króli obecny jest zazwyczaj także święty Józef. W tle obrazów ukazuje się często scenę ogłoszenia pasterzom narodzin Jezusa.
W sztuce późnego renesansu i baroku pojawia się odmienna kompozycja – Maryja nie siedzi, ale stoi trzymając Dzieciątko. Tak w XVI, jak i w XVII wieku malarze dużą uwagę przedstawiają darom trzech króli: są to często realistyczne, szczegółowe przedstawienia dzieł sztuki złotniczej. Dla artystów renesansu ważne były także możliwości, które stwarza scena adoracji: artysta renesansowy może pokazać tu swoją biegłość w harmonijnym przedstawieniu “zatłoczonej” sceny wielopostaciowej.
Przykładem typowej sceny hołdu trzech króli we wczesnorenesansowym stylu dworskim może być obraz Gentile da Fabriano z 1423 roku (tempera na desce, Florencja, Uffizi). Reprezentuje on jeszcze tzw. styl międzynarodowy (gotyk międzynarodowy). W malarstwie renesansu hołd Trzech Króli jest też często komentarzem społecznym lub zawiera aluzje do aktualnych wydarzeń politycznych. Elementy takie zawarli w swoich obrazach Sandro Botticelli i Benozzo Gozzoli. Pochód Trzech Króli Gozzoliego (1459-1462) przedstawia najmłodszego z władców jako Wawrzyńca Medyceusza. Pokłon Trzech Króli Sandra Boticellego (1475, Uffizi) przedstawia całą rodzinę Medyceuszy oraz inne znane osoby epoki (humanista Angelo Poliziano i filozof Pico della Mirandola). Pokłon Trzech Króli, szkic którego opracował Leonardo da Vinci (1481-1482, Uffizi) cechuje się natomiast głębią psychologiczną, ukazując bogactwo ludzkich reakcji postaci spieszących się do spotkania z nowonarodzonym Jezusem.