Poezja abstrakcyjna

Poezja abstrakcyjna – w związku z faktem, że podstawowy materiał dzieła literackiego, słowa, z natury niesie ze sobą jakąś treść, pojęcie abstrakcji nie odgrywało w historii literatury tak dużej roli, jak w sztukach pięknych (zobacz: sztuka abstrakcyjna, także film abstrakcyjny). Brak treści nigdy nie był więc istotną drogą poszukiwań poetyckich. Była nią co najwyżej autonomiczność treściowa, która nie ma jednak charakteru abstrakcji rozumianej jako całkowity brak odniesień do przedmiotów postrzegalnych zmysłowo (rzeczy, zdarzeń, procesów, faktów) i mentalnych (pojęć, wyobrażeń, idei).


Wyjątkiem jest letryzm, w którym podstawową jednostką wyrazu poetyckiego nie jest słowo, ale jednostka fonetyczna. Rzadziej i jedynie w ograniczonym zakresie tendencje do abstrakcji przejawia poezja czysta, poezja konkretna i poezja lingwistyczna.  Abstrakcyjność w literaturze rozumie się zazwyczaj nie za pomocą kategorii autonomicznych dla literatury, ale raczej przez odwołanie się do doświadczeń sztuk pięknych lub muzyki. Jeszcze rzadsza jest abstrakcja w literaturze narracyjnej, formy prozy, w których obecna jest szerzej abstrakcyjność, to głównie poematy prozą – stąd raczej niż “literatura abstrakcyjna” mówimy “poezja abstrakcyjna”.

Poezja czysta a poezja abstrakcyjna

Doświadczenia muzyki z abstrakcją odnoszą się przede wszystkim do bezprogramowości, nieobecności w muzyce treści pozamuzycznych. Muzyka absolutna jako przeciwieństwo muzyki programowej nazywana jest także “muzyką abstrakcyjną”. To właśnie muzyczność dzieła literackiego jest tym, co najbardziej zbliża go do sztuki abstrakcyjnej. Poezja czysta jako (ukształtowany w pewnym momencie dziejów literatury) ideał estetyczny działać ma właśnie na podobieństwo dzieła muzycznego. Ideał ten zakłada, że poezja pozbawiona ma być treści emocjonalnych, intelektualnych i ideowych, operować ma własnym, autonomicznym światem treści. Tak rozumianą poezję czystą, występującą historycznie przede wszystkim w obrębie symbolizmu, nie charakteryzował jednak wcale brak obrazowości i odwołań do rzeczywistości pozaartystycznej – wręcz przeciwnie, charakteryzowała ją pewna gęstość treściowa i wyobrażeniowa, przede wszystkim gęstość treści symbolicznych, które nie pozwalają jej uznać za sztukę “abstrakcyjną”.

Poezja nonsensu

Pozbawiona treści jest także tzw. poezja nonsensu, utwory takie jak szeroko znana Dziaberliada. Poezja taka jest jednak przeważnie zabawą literacką, jej relacja do treści ma w zasadzie drugorzędne znaczenie dla literatury jako całości. Co więcej, poezję nonsensu charakteryzuje zazwyczaj nie tyle brak semantyczności, co bezład semantyczny. Nie można powiedzieć, że nie odwołuje się ona do treści – odwołuje się stale do semantyczności, poddając ją jednak różnego rodzaju deformacjom i przekształceniom. Odwołuje się do treści inaczej, niż większość istniejącej poezji, ale nie słabiej – przeciwnie, odwołuje się do semantyczności w sposób bardziej systematyczny i wyrazisty, niż poezja jako całość.

Letryzm, dadaizm, poemat abstrakcyjny – abstrakcjonizm w literaturze

W rezultacie bardzo rzadko zdarza się, by wiersz określano jako “poemat abstrakcyjny”. Określenia takiego używała np. Edith Sitwell w odniesieniu do własnych utworów zgromadzonych w zbiorze Façade (1923). Także tutaj abstrakcyjność definiowana jest w odniesieniu do muzyki, wiersze Sitwell stanowią bowiem “wzory dźwiękowe”. Podobną postawę przyjmował letryzm (lettrisme), francuski kierunek poetycki ukształtowany po II wojnie światowej. Przedstawiciele letryzmu głosili, że materiałem poetyckim nie są słowa, ale jednostki fonetyczne, niedostępnie bezpośredniemu odbiorowi intelektualnemu. Koncepcja odrzucenia słowa jako podstawowego materiału poetyckiego zbliżała letryzm do dadaizmu i podobnie jak formuła dadaizmu ulec musiała szybkiemu wyczerpaniu, nie była możliwa do długotrwałego utrzymania w praktyce poetyckiej.

Styl abstrakcyjny a literatura abstrakcyjna

Zupełnie inny charakter mają określenia styl abstrakcyjny, abstrakcyjność stylu. Rozumie się przez to właściwość stylistyczną (a więc niekoniecznie konstytutywną dla literatury) polegającą na odrzuceniu w wypowiedzi zmysłowej konkretności, przede wszystkim poprzez nasycenie jej rzeczownikami abstrakcyjnymi, oznaczającymi pojęcia, nie zmysłowo postrzegalne przedmioty. Styl taki charakterystyczny jest raczej dla prozy naukowej, niż literatury i nie oznacza oderwania się od treści, ale wiąże się z wyrażaniem treści innego rodzaju, bardziej ogólnych i teoretycznych. Tak rozumiana abstrakcyjność występuje najczęściej w literaturze dydaktycznej i utylitarnej, typowa jest zwłaszcza dla poezji oświecenia.

Literatura hermetyczna jako poezja abstrakcyjna

Od abstrakcyjności w literaturze należy odróżnić także hermetyczność w literaturze. W średniowieczu, a także w epoce baroku, wykształciła się poezja hermetyczna jako autonomiczny nurt literacki, operująca niezrozumiałością jako samodzielną kategorią estetyczną. Sens, a więc także istotna treść dzieła pozostawał w niej ukryty dla czytelnika lub wymagał bardzo złożonej interpretacji alegorycznej (zob. alegoria, alegoreza). Abstrakcyjność rozumiana jako hermetyzm i alegoryzm cechuje w literaturze średniowiecznej zwłaszcza poezję Karola Orleańskiego, a także niektóre utwory liryczne Dantego.

Frazy: literatura abstrakcyjna, abstrakcja w literaturze, abstrakcjonizm w literaturze, poemat abstrakcyjny, wiersz abstrakcyjny.


Tagi
Encyklopedia literatury

Dodaj komentarz