Makata (makaty)

Makata – tkanina dekoracyjna uznawana za odmianę kobierca. Tkanina jedwabna, złotolita lub srebrnolita. Często haftowana lub aplikowana. Makaty wytwarzano głównie na Bliskim Wschodzie, przede wszystkim w Turcji i w Persji. Popularność zyskały także w dawnej Polsce.

Etymologia: z osmańsko-tureckiego makat i arabskiego ma’kad – “siedzenie, “poduszka”.

Makata na Wschodzie i w Polsce

Wzory makat były zazwyczaj silnie stylizowane, roślinne lub geometryczne, a także architektoniczne – zgodnie z tradycją sztuki świata islamu, z której wywodzą się makaty. Częstym motywem był centralnie umieszczony mihrab, umieszczana w meczetach ozdobna nisza w meczecie skierowana w stronę Mekki, ułatwiająca muzułmanom modlitwę. Ze sztuki zachodniej pochodzą motywy wazonów kwiatowych. Inny częsty motyw to aplikacje o charakterze kaligraficznym, z cytatami z Koranu, a także motywy kwiatowe i naśladownictwo ceramicznych dekoracji ściennych.

Makaty stanowiły najczęściej dekorację domów zawieszaną na ścianach. Na Wschodzie wieszano je również w namiotach (tzw. makaty namiotowe). Niekiedy służyły jako przykrycia mebli, materaców i poduszek lub jako zasłony i kotary. Istniały także tzw. makaty ceremonialne, złożone z kilku osobno szytych i osobno wyszywanych paneli, używane np. przy ceremoniach ślubnych.

Podobnie jak dywany, makaty zyskały znaczną popularność w kulturze staropolskiej (typowy dla niej orientalizm, sarmatyzm). Od XVIII wieku wytwarzano je w Polsce na dużą skalę. Głównymi ośrodkami produkcji makat były Buczacz, Brody i Grodno. Słynne manufaktury w Buczaczu założył ród Potockich, którego przedstawiciele byli też kolekcjonerami makat. Makaty polskie cechowały się często stonowaną, przytłumioną kolorystyką (brązy, beże, szarości). Hafty wykonywali często specjalizujący się w hafciarstwie ciężkim (namiotowym) hafciarze żydowscy, działający zwłaszcza na Rusi (Lwów, Brody, Żółkiew).

Podobnie jak kilimy, makaty rozpowszechniły się również w sztuce ludowej, szczególnie ukraińskiej – typowe dla makat ukraińskich jest zastosowanie haftu krzyżykowego oraz jednolite kolorystycznie (najczęściej błękitne, czerwone) wzornictwo.

Współcześnie makaty także są popularnym rodzajem tkaniny artysty artystycznej. Monumentalne makaty i kilimy o motywach zaczerpniętych z regionalnego wzornictwa Podhala tworzyła np. Maria Bujakowa.

Niekiedy makatami nazywa się też pochodnie obiekty dekoracyjne z innych materiałów, występują np. z wikliny (do najbardziej znanych artystów, którzy tworzyli makaty wiklinowe, należy Władysław Wołkowski). Funkcjonuje też zdrobnienie “makatka”, które jest przeważnie ogólnym określeniem wszelkich drobnych, dekoracyjnych tkanin wyszywanych.