Literatura kanadyjska w języku francuskim
Literatura quebecka
Literatura kanadyjska w języku francuskim – literatura francuskojęzyczna w Kanadzie, rozwijająca się od XIX wieku, w mniejszym zakresie także w okresie wcześniejszym. Przede wszystkim w Quebecu znana, od lat 60., także jako literatura quebecka. Poza Quebekiem stosuje się raczej starsze określenie literatura francusko-kanadyjska, literatura frankofońska w Kanadzie, francuskojęzyczna literatura kanadyjska czy też literatura franko-kanadyjska. Zmiana nazwy nastąpiła w latach 60., ze względu na kryzys i rozpad dawniejszej tożsamości francusko-kanadyjskiej i miała w dużej mierze charakter zinstytucjonalizowany. Dziś w Quebecu termin “literatura quebecka” (littérature québécoise) stosowany jest powszechnie: jest on jednak niewątpliwie nieprecyzyjny.
Dla literatury frankofońskiej innych niż Quebec regionów Kanady stosuje się określenia specyficzne, jak np. literatura akadyjska, literatura francusko-ontariańska czy literatura zachodniokanadyjska.
Literatura francusko-kanadyjska: Początki
Pod panowaniem francuskim, do 1759, kolonie na terytorium Kanady (Nowa Francja) nie wytworzyły jeszcze literatury pięknej w ścisłym sensie. Za relacje o charakterze literackim uznać można dzieła podróżników i misjonarzy. Wśród podróżników relacje takie pozostawili Jacques Cartier, Samuel de Champlain, Pierre-Esprit Radisson i Louis-Armand de Lom d’Arce, baron de Lahontan. Wśród pism misjonarskich wyróżniają się jezuickie (Relations des jésuites, 1632-72). Istnieją też dzieła historyczne (Pierre-François-Xavier de Charlevoix SJ), opisy obyczajów (Joseph-François Lafitau SJ), dzieła duchowe (Marie de l’Incarnation OSU), korespondencja (np. Élisabeth Bégon). Bardzo niewiele było literatury artystycznej, do rzadkich wyjątków należą dzieła Marca Lescarbot, historyka, ale także poety i dramaturga.
Literatura kanadyjska w języku francuskim w XIX wieku
Od zajęcia kolonii francuskich w Kanadzie przez Brytyjczyków twórcy literatury kanadyjskiej w języku francuskim interesowali się przede wszystkim zachowaniem własnej tożsamości, zagrożonej przez protestantyzm i język angielski. Wzajemne oddziaływania między literaturą kanadyjską w języku francuskim i w języku angielskim były dość słabe, aż do XX wieku literatura kanadyjska w języku francuskim poszukiwała inspiracji głównie w literaturze Francji. Tworzone przez nich utwory opisywały proste życie i obyczaje mieszkańców oraz zagadnienia odrębności etniczno-językowej, a także dawały wyraz przywiązaniu do wiary katolickiej.
Jednym z pierwszych przedstawicieli tego rodzaju tendencji był historyk François Xavier Garneau (1809–66). Jego Histoire du Canada (1845–48) wciąż stanowi klasyczne dzieło francusko-kanadyjskiego ruchu narodowego. Do znaczących historyków należeli także Benjamin Sulte, Thomas Chapais i o. Lionel Groulx. Wszycy oni kładli nacisk na dumę z dziedzictwa francuskiego i jego ochronę. Ich dzieła stanowiły inspirację dla pierwszego poety francusko-kanadyjskiego, Octave’a Crémazie (patrz: Octave Crémazie), a także późniejszych poetów, prozaików i historyków. Po 1861 widoczne są już tendencje do świadomego tworzenia odrębnej literatury narodowej, inspirowanej przez pisarzy Francji, jak Wiktor Hugo i Alphonse de Lamartine, które reprezentowali m.in. Philippe Aubert de Gaspé, Jean-Baptiste-Antoine Ferland, Louis-Honoré Fréchette, Pamphile Le May, Henri-Raymond Casgrain, Antoine Gérin-Lajoie i Nérée Beauchemin.
Po 1900 roku wyłoniła się grupa pisarzy, działających głównie w Montrealu, którzy naśladując francuski parnasizm posługiwali się bardziej wyrafinowanymi technikami artystycznymi i dążyli do większej uniwersalności treściowej dzieła. Byli to głównie poeci: Paul Morin, Émile Nelligan, Charles Gill, René Chopin i Louis Dantin. Émile Nelligan uważany jest za pierwszego wybitnego pisarza francusko-kanadyjskiego. Paul Morin jako jeden z pierwszych porzucił tematykę narodową na rzecz bardziej zróżnicowanej, w tym egzotycznej. Pojawiła się także grupa poetów nie nawiązujących do parnasizmu, ale znajdujących inspirację w naturze Kanady. Tendencje takie reprezentowali Albert Lozeau i Albert Ferland. Pojawiła się ponadto ruch dążący do zachowania czystości języka francuskiego w Kanadzie, którego głównym przedstawicielem był Adjutor Rivard. Do czołowych krytyków literackich należeli Camille Roy, Henri d’Arles oraz poeta Louis Dantin.
Literatura quebecka: powieść do pierwszej połowy XX wieku
W powieściopisarstwie XIX-wiecznym romantyzm typu wiejskiego reprezentowała Laure Conan (Félicité Angers). Tendencje realistyczne pojawiły się w powieściach Louisa Hémona, którego klasyczna powieść Maria Chapdelaine (1913, z dwoma przekładami polskimi) stanowi opis surowego życia pionierów z okolic jeziora Saint-Jean. Otwiera ona ciąg powieści realistycznych o życiu na głębokiej prowincji, w ostępach leśnych, na farmach i w wioskach. Tego rodzaju utwory pisali m.in. Robert Choquette, Félix-Antoine Savard, Claude-Henri Grignon, Roger Lemelin i Ringuet (Philippe Panneton). Mimo że akcja niektórych powieści toczyła się w miastach (np. powieści psychologiczne Roberta Charbonneau), realistyczny regionalizm pozostawał w prozie tendencją dominującą aż do lat 50. XX wieku. Wśród poetów pierwszej połowy XX wieku wyróżniają się Clément Marchand (inspiracja religijna), Alfred DesRochers (innowacyjne wykraczanie poza tematykę regionalną przy zachowaniu tradycyjnej formy), Robert Choquette i Roger Brien (romantyzm typu indywidualistycznego).
Współczesna literatura quebecka
W drugiej połowie XX wieku literatura francuskojęzyczna w Kanadzie rozwijała się w sposób bardziej już nieskrępowany i indywidualny, a także bardziej niezależnie od literatury Francji – choć kwestia językowa nadal miała centralne znaczenie. Pojawiły się tendencje do eksperymentu formalnego i większe zróżnicowanie treści. Treści regionalne wypierane były stopniowo przez odbijające przemiany w literaturze amerykańskiej i ogólnoeuropejskiej ironię, uniwersalizm i sceptycyzm. Do najbardziej znaczących prozaików drugiej połowy XX wieku należą Herbert Aquin, Victor-Lévy Beaulieu, Gilbert La Rocque, Yves Beauchemin, Jacques Godbout, Antonine Maillet i Jacques Poulin. Do poetów Michel Beaulieu, François Charron, Anne Hébert, Paul Marie Lapointe, Rina Lasnier, Gaston Miron i Yves Préfontaine oraz założyciele magazynu “Liberté” (1959) Jacques Godbout i Jean Guy Pilon.
Literatura quebecka w Polsce
Literatura quebecka w Polsce jest stosunkowo słabo znana. Ta dość bogata tradycja literacka doczekała się stosunkowo niewielu przekładów. Przekłady poezji quebeckiej i dramatu rozproszone są oczywiście w dużej mierze w czasopismach i antologiach. Klasyczna powieść Maria Chapdelaine doczekała się dwóch polskich przekładów, które dzieli od siebie cały wiek historii. Inne tłumaczenia powieści quebeckiej na język polski to m.in. Życie za śmierć (Yves Thériault, Agaguk), Pierwsza zima w życiu Emanuela (Marie-Claire Blais, Une saison dans la vie d’Emmanuel), Kamouraska. Miłość i zbrodnia (Anne Hébert, Kamouraska) i Dziewczynka, która za bardzo lubiła zapałki (Gaétan Soucy, La petite fille qui aimait trop les allumettes). Na polski przełożono trzy powieści Dany’ego Laferrière’a, pochodzącego z Haiti, reprezentanta “écritures migrantes”, literatury neoquebeckiej: Jak bez wysiłku kochać się z Murzynem; Smak młodych dziewcząt; Kraj bez kapelusza (odpowiednio: Dany Laferrière, Comment faire l’amour avec un Nègre sans se fatiguer; Le goût des jeunes filles; Pays sans chapeau). Do antologii należą Antologia poezji Quebeku (red. Józef Heinstein, 1985), Antologia współczesnej noweli quebeckiej (red. Krzysztof Jarosz, 2011) i Antologia współczesnej literatury Kanady frankofońskiej (2009).
Należy wspomnieć także o pewnych problemach językowych związanych nie tylko z omówionymi w pierwszym akapicie problemami z nazwą literatury quebeckiej, ale też samym słowem “Quebec”. Przymiotnik “quebecki” nie jest znany słownikom języka polskiego, co stanowi problem w zgodnym z normami języka polskiego opisie kultury Quebeku. Nie figuruje w słownikach także słowo quebecysta, choć jest powszechne w polskim środowisku naukowym. Nastręcza też trudności odmiana słowa Quebec (formy z wymianą ortograficzną c na k słowniki sugerują tylko tam, gdzie zachodzi oboczność: np. piszemy “w Quebecu”, ale z “Quebekiem”).
Źródła:
- Joanna Warmuzińska-Rogusz, Szkice o przekładzie literackim. Literatura rodem z Quebecu w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2016.