Leon Battista Alberti

Leon Battista Alberti (Leone Battista Alberti, 1404-1472) – jeden z czołowych teoretyków sztuki i architektów epoki renesansu, pisarz i filozof. Jeden z najbardziej wszechstronnych i najbardziej wszechstronnych humanistów włoskich wczesnego odrodzenia.


Alberti był “człowiekiem renesansu”, realizując charakterystyczny dla tej epoki uniwersalizm – prócz architektury interesowały go inne dziedziny sztuki, matematyka, kryptografia, nauki ścisłe, muzyka, geografia i filozofia. Alberti był też pisarzem, autorem szeroko znanych i wpływowych traktatów o sztuce (De re aedificatoria, Traktat o malarstwie). Zasady porządku, ładu i symetrii w architekturze, których wyznawcą był Leon Battista Alberti, przejawiają się w jego pracach teoretycznych i znajdują wyraz w zaprojektowanych przez niego budynkach – należą do nich największe arcydzieła architektury renesansowej.

Alberti odegrał kluczową rolę w rozwoju architektury renesansowej, wywierając też znaczny wpływ na architekturę kolejnych epok (typowy dla architektury nowożytnej typ fasady oraz założenia architektury wnętrz, które ukształtował Leon Battitsa Alberti, upowszechniły się w pełni dopiero w okresie baroku). Działalność architektoniczna Albertiego była jednak tylko ubocznym zajęciem w jego życiu, przy czym większość znaczących projektów powstała w przeciągu tylko  jednej dekady, w latach 50. XV wieku. Oparta na studiach matematycznych i głębokiej znajomości sztuki starożytnej architektura Albertiego cechuje się umiarem, harmonią i proporcjonalnością.

Leon Battista Alberti – biografia i twórczość

Leon Battista Alberti urodził się 18 lutego 1404 roku w Genui. Przy chrzcie nadano mu imię Leo, później używał jednak głównie imienia Leon. Pochodził z zamożnej rodziny kupiecko-bankierskiej Florencji, która w 1402 roku została wygnana z miasta wskutek niepokojów wewnętrznych. Urodził się więc jako wygnaniec, nie mogąc powrócić do rodzinnego miasta, w którym rządy oligarchiczne sprawował potężny ród Albizzi. Wkrótce po urodzeniu syna rodzina, której głową był Lorenzo Alberti, ojciec Leona Battisty, przeniosła się do Wenecji. Tam też Leon Battista Alberti spędził dzieciństwo i pobierał pierwsze nauki. Tak Leon Battista Alberti, jak i jego starszy brat Carlo, byli dziećmi z nieprawego łoża – ich matką była wdowa z Bolonii. W 1408 roku Lorenzo Alberti pojął za żonę mieszkankę Florencji, nie miał z nią jednak dzieci. Ojciec dbał o edukację synów, a środowisko, w których wyrastali, ceniło erudycję i zainteresowania artystyczne. Sam uczył ich matematyki, której podstawy znał jako kupiec. Dla Leona Battisty matematyka miała stać się pasją, podobnie jak dla Leonarda da Vinci: interesowała go racjonalność i regularność świata natury, znajdująca odzwierciedlenie w sztuce.

W wieku 11 lat Alberti został wysłany do szkoły w Padwie – jego edukacja szkolna obejmowała głównie wiedzę humanistyczną. Alberti uczył się przede wszystkim języka łacińskiego, stylistyki łacińskiej i literatury klasycznej (był tak świetnym stylistą, że jego młodzieńczą komedię brano długo za oryginalny utwór starożytny). Starożytny Rzym fascynował Albertiego ze względu na racjonalny, miejski i świecki charakter jego kultury – miał on wiele wspólnego z życiem społecznym i politycznym wczesnorenesansowej Italii. Alberti był jednym z tych humanistów wczesnego odrodzenia, którzy najsilniej przyczynili się do odnowienia recepcji treści kultury starożytnej w Europie.

Następnie na Uniwersytecie Bolońskim studiował prawo (1421-1428). Wydaje się, że nie przejawiał zainteresowania studiami prawniczymi i uważał je za raczej przykre. W 1428 roku otrzymał jednak tytuł doktora prawa kanonicznego. Po studiach nie wybrał kariery prawnika, ale karierę kancelaryjną, bliższą jego zainteresowaniom literackim. W czasie siedmioletnich studiów w Bolonii żył w ubóstwie – wiązało się to z nagłą śmiercią jego ojca i faktem, że członkowie rodziny przywłaszczyli sobie spadek.

Wiele podróżował, zwłaszcza w młodości, kiedy to odwiedził wiele miast Włoch, Niemiec i Niderlandów. Związał się z kancelarią papieską, w latach 1432-1464 był sekretarzem papieskim, a następnie także doradcą papieża Mikołaja V w sprawach sztuk pięknych. Od 1432 czynny był jako abrewiator apostolski (abbreviatore apostolico), co dało mu możliwość studiowania ruin i pozostałości architektonicznych starożytnego Rzymu. Abbreviatori apostolici tworzylikolegium, do którego Alberti należał aż do jego rozwiązania w 1464 roku. Tommaso Parentucelli, który w 1446 roku został papieżem. przyjmując imię Mikołaja V, był osobistym przyjacielem Albertiego. Dwór papieski Mikołaja V był jednym z głównych centrów rodzącego się humanizmu – z papiestwem i Kościołem Alberti pozostał związany niemal do końca życia i to Kościół był jego źródłem utrzymania.

Alberti angażował się także w życie religijne, stworzył np. zbiór żywotów świętych przetłumaczony z łaciny średniowiecznej na klasyczną łacinę renesansową. Przyjął święcenia duchowne, co umożliwiło mu przyjęcie uzupełniających pensję abrewiatora beneficjów. Otrzymał beneficjum przy klasztorze Gangalandi w diecezji florenckiej, następnie dzięki Mikołajowi V został rekotrem w Borgo san Lorenzo (Toskania). Wiódł przykładne życie i nic nie wskazuje, by łamał celibat, zajmował się jednak przede wszystkim sprawami świeckimi i nauką, nie przykładając wagi do obowiązków duchowych.

Rimini – Tempio Malatestiano

Na obchody roku jubileuszowego 1450 przybył do Rzymu kondotier i władca Rimini Sigismondo Pandolfo Malatesta – nawiązał wtedy kontakt z Albertim. W Rimini pracował wtedy architekt Matteo de’ Pasti (1420-1468), któremu władca powierzył zaprojektowanie Tempio Malatestiano. Był to kościół o charakterze komemoracyjnym, upamiętniający czyny władcy Rimini, a także mający służyć jako miejsce jego przyszłego pochówku (określany stąd jako “mauzoleum Malatestów”, “mauzoleum Sigismonda Malatesty”). Alberti negatywnie odniósł się do projektu da’ Pastiego, władca zaprosił go więc do stworzenia własnego projektu części zewnętrznej budynku. Alberti przedstawił go, a da’ Pasti zmuszony był do porzucenia własnego projektu i realizacji projektu Albertiego. Z Albertim współpracował Agostino di Duccio, autor dekoracji rzeźbiarskiej kościoła. Prace budowlane zakończyły się jednak w 1461 roku, kiedy to Malatesta popadł w konflikt z papieżem i został obłożony ekskomuniką – Tempio Maletestiano do dziś pozostaje budynkiem nieukończonym. Fasadą Tempio Malatestino inspirował się m.in. Mauro Codussi (Coducci) w weneckim kościele San Michele in Isola.

Florencja – Santa Maria Novella i Palazzo Rucellai

We Florencji Alberti zaprojektował fasadę kościoła Santa Maria Novella, w latach 1451-1470 kierując przebudową. Prace finansował zamożny kupiec florentyński Giovanni di Paolo Rucellai. Albertiemu przyświecały te same zasady matematyczne i geometryczne, którymi kierował się wcześniej ojciec architektury renesansowej, Filippo Brunelleschi. Projekt fasady kościoła Santa Maria Novella wywarł wpływ nie tylko na sztukę renesansową, ale nawet na późniejszą – wzoruje się na niej fasada rzymskiego kościoła Il Gesù (1568-1584), uważanego za najstarszy budynek barokowy.

Rucellai zamówił u Albertiego także projekt prywatnej rezydencji rodzinnej, Palazzo Rucellai. Powstał on we Florencji w latach 1446-1457. Z tego samego okresu pochodzi też pobliska Loggia Rucellai, prawdopodobnie także dzieło Albertiego. Pałac Rucellai wzoruje się w dużym stopniu na Pałacu Medyceuszy (Palazzo Medici), projektu Michelozza. Alberti jako pierwszy architekt stosuje tu tzw. “zasadę Koloseum” – każde kolejne piętro budynku staje się coraz lżejsze i bardziej kobiece. Do Koloseum budynek ten odwołuje się zresztą w wielu szczegółach, jest też jednym z pierwszych, który niemal w całości podporządkowuje się kanonom antycznym.

Mantua – kościoły San Sebastiano i Sant’Andrea

Władca Mantui Ludwik III Gonzaga zlecił Albertiemu prace nad kościołem św. Sebastiana (Chiesa San Sebastiano), które rozpoczęły się w 1460 roku. Kościół, który jest nietypową i niezwykłą budowlą, Alberti zaprojektował na planie krzyża greckiego, z kościołem górnym i dolnym. Była to pierwsza tego typu budowla renesansowa. Na początku XX wieku kościół św. Sebastiana uległ znacznym zmianom architektonicznym, przekształcono go też w rodzaj pomnika wojennego (famedio). W Mantui, także na zlecenie Ludwika III Gonzagi, Alberti zaprojektował także kościół św. Andrzeja (Basilica di Sant’Andrea). W kościele tym znajdują się relikwie krwi Chrystusa, które zebrał pod krzyżem rzymski centurion święty Longin z Kapadocji.

Urbino. Ostatnie lata życia Albertiego

W 1464 roku rozwiązano kolegium abrewiatorów apostolskich, Alberti opuścił więc Rzym – związany był odtąd głównie z Florencją i Urbino. We Florencji związał się z kręgiem intelektualistów, którzy cieszyli się protekcją Wawrzyńca Medyceusza. W Urbino związał się z renesansowym dworem Federica da Montefeltro. Wywarł też prawdopodobnie wpływ na kształt i zamysł architektoniczny tamtejszej rezydencji. Leon Battista Alberti zmarł 25 kwietnia 1472 roku w Rzymie.

Pisma – Leon Battisa Alberti jako teoretyk architektury. “De re aedificatoria” i “Traktat o malarstwie”

Zobacz więcej: De re aedificatoria.

Alberti zasłynął nie tylko jako architekt, ale także jako autor wpływowych prac teoretycznych o architekturze, malarstwie i rzeźbie. Jego dzieła dotyczą także poezji, komedii, gramatyki, spraw rodzinnych, tematyki politycznej i moralnej, a nawet koni i jeździectwa. Największe znaczenie mają De re aedificatoria (1452), dzieło wydawane pod polskim tytułem Ksiąg dziesięć o sztuce budowania (1960), oraz Traktat o malarstwie (1436). Dzieła Albertiego były szeroko znane i czytane już za jego życia, wywierając znaczny wpływ na życie intelektualne. Pozostawały jednak w obiegu rękopiśmiennym – późniejszym pokoleniom szerzej znane były niekiedy wydane drukiem przekłady włoskie. Krążące w obiegu wersje dzieł Albertiego niejednokrotnie silnie odbiegały od oryginału.

De re aedificatoria, pierwszy renesansowy traktat o architekturze, jest owocem studiów Albertiego nad architekturą starożytną – tak nad Witruwiuszem, jak i nad ocalałymi zabytkami sztuki rzymskiej. Jest pierwszym w okresie renesansu omówieniem klasycznych porządków architektonicznych – na których miała odtąd wzorować się architektura renesansowa jako całość.

Traktat o malarstwie omawia m.in. jednopunktową perspektywę linearną – rozwijał ją już wcześniej Filippo Brunelleschi, przygotowanie matematyczne Albertiego pozwoliło mu jednak na głębsze i bardziej dokładne ujęcie zagadnienia. Alberti darzył zresztą Brunelleschiego wielkim podziwem i to właśnie jemu zadedykował swoje dzieło.

Alberti był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, spełniającym wzorzec osobowy “człowieka renesansu”. Jego zainteresowania obejmowały wiele dziedzin wiedzy i w sztuki. W młodości zajmował się także literaturą – do jego spuścizny literackiej należy np. młodzieńcza, napisana w wieku 20 lat komedia Philodoxeos (ok. 1424), w języku łacińskim. Leon Battista Alberti był tak znakomitym stylistą łacińskim, że dzieło to było nawet przez długi czas uważane za oryginalną komedię starożytną nieznanego autorstwa. Jeszcze w 1588 roku jako komedię antyczną wydał je w Wenecji Aldus Manutius (zobacz też aldyny).

Leon Battista Alberti pisał głównie w języku łacińskim, do jego dzieł należą np. De Familia, De equo animante, Descriptio urbis Romae i Ludi matematici. W języku włoskim powstało dzieło Regule lingue fiorentine, poświęcone gramatyce dialektu toskańskiego, który stał się normą literacką języka włoskiego. W ogóle zresztą Alberti przyczynił się znacznie do rozwoju literackiego języka włoskiego i podniesienia jego rangi względem łaciny. Leon Battista Alberti był także autorem bajek, głównie o charakterze alegorycznym i filozoficznym  – jego Sto Bajek przełożył na język polski Włodzimierz Olszaniec (Warszawa 2020).

Innym traktatem Albertiego dotyczącym sztuki było pismo De statua, powstałe przed 1466 rokiem. Dotyczyło ono głównie zagadnienia proporcji w rzeźbie. Znane było głównie w przekładzie włoskim, wydanym drukiem w 1566 roku. Oryginalny tekst łaciński ukazał się drukiem dopiero w XIX wieku (wydanie krytyczne z 1877 roku).

Jako filozof Leon Battista Alberti zajmował się przede wszystkim filozofią moralną. Jego pisma filozoficzne wyróżnia wysoka wartość literacka, przyjmują one zazwyczaj formę dialogów filozoficznych. Pierwszym tego rodzaju dialogiem było dzieło Della famiglia (w formie łacińskiej De familia), rozpoczęte w Rzymie w 1432. Jest to jedno z pierwszych dzieł teoretycznych nowożytnej pedagogiki i filozofii wychowania. Oryginalnie napisane został w języku wernakularnym, Alberti chciał je bowiem udostępnić szerokiemu gronu odbiorców miast włoskich, nieznających łaciny. Treść opiera się na autorach klasycznych, głównie na pismach Cycerona i Seneki, dostosowana jest jednak do warunków społecznych wczesnorenesansowych Włoch – cechuje ją pewna wtórność i nadmierny dydaktyzm, ale także wiele świeżych ujęć zagadnienia wychowania.

Leon Battista Alberti: wpływ i znaczenie

Traktaty teoretyczne Albertiego (uzupełniane przez jego przesiąknięte duchem humanizmu podejście budynku) podniosły architekturę do rangi nauki i powiązały ją z naukami przyrodniczymi i matematycznymi. Alberti utorował drogę wielkim mistrzom XVI wieku, Leonardowi da Vinci i Michałowi Aniołowi. Podobnie jak Leon Battista Alberti, mistrzowie ci wkładali wiele wysiłku w zerwanie rozpowszechnionego postrzegania sztuki jako jednego z rzemiosł, pracy manualnej – chcieli, by sztuki piękne osiągnęły status jednej ze sztuk wyzwolonych (artes liberales). Sam artysta miał być już nie rzemieślnikiem, ale twórcą, przepełnionym boską inspiracją (w rozumieniu platońskim).

Linki zewnętrzne: Biografia Albertiego z omówieniem jego dorobku matematycznego (język angielski).

Bibliografia:

  • Maria Rzepińska, O malarstwie, Zakład narodowy imienia Ossolińskich, 1962.
  • Praca zbiorowa, O ikonografii świeckiej doby humanizmu. Tematy – symbole – problemy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.

Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia literaturyEncyklopedia pedagogikiEncyklopedia sztuk pięknychHumanistyczna encyklopedia nauki

Dodaj komentarz