Kult przodków w Chinach
Kult przodków w Chinach – kult przodków już od najdawniejszej starożytności stanowi nie tylko jeden z głównych elementów religijności Chin, ale także podstawę tradycji społecznych i kultury tego kraju. W praktykach kultowych tego rodzaju rodzina lub klan (zu) składa ofiary przodkom i oddaje im różnego rodzaju oznaki szacunku. Praktyki te stanowią jeden z najdawniejszych i najbardziej charakterystycznych elementów kultury chińskiej.
Kult przodków w chińskiej religii ludowej i w konfucjanizmie
Wierzy się, że duchy przodków zamieszkują specjalne “tabliczki przodków” zwane lingwei (także paiwei lub shenwei), co tłumaczyć można jako “miejsca duszy”. Tabliczki te przechowywane są na ołtarzykach w rodzinnych kapliczkach. Kult przodków stanowi przy tym najważniejszy element chińskiej religii ludowej. Szczególnie dobrze zachował się do dziś w diasporze chińskiej (Azja Południowo-Wschodnia, Stany Zjednoczone). Ofiary składane przodkom to np. pożywienie, kwiaty, kadzidło, wino, świece, a nawet modele przedmiotów, w tym atrapy pieniędzy spalane dla przodków (zwłaszcza na Tajwanie). W starożytnych Chinach popularne były składane przodkom ofiary ze zwierząt. Wierzono, że dusze, którym nie złożono odpowiednich ofiar z wołów, owiec lub kóz przekształcają się w “głodne duchy”, które błąkają się po świecie nie mogąc znaleźć ukojenia, a także dręczą żywych. Wierzenia te wiązały się nie tylko z taoizmem ludowym, znaczną rolę odgrywały także w konfucjanizmie. Podkreślana jest w nim silnie nabożność synowska (xiao, hsiao), w której szacunek do rodziców i zmarłych przodków stanowi najwyższą cnotę. Ofiary składane przodkom stanowią jej zewnętrzny, zrytualizowany wyraz.
Duże rody chińskie utrzymują osobne cmentarze przodków oraz odrębne od domowych kaplice, w których czci się wielu przodków. Zbierane są także dokumenty i zapiski genealogiczne, obejmujące wiele generacji – mogą one obejmować setki lat, a w niektórych przypadkach nawet tysiące lat. Najbardziej znanym przykładem jest kontynuowany przez wieki, aż do dziś, kult Konfucjusza i członków jego rodu (ród Kong – Kong Fu). Cmentarz i kaplica rodu Kong, gdzie znajduje się grób Konfucjusza i jego potomków, znajduje się w Qufu w prowincji Szantung. Ród Konfucjusza istnieje także dziś, wielu jego członków przeniosło się jednak na Tajwan po przejęciu władzy przez komunistów w 1949 roku (w tym głowa rodu Kung Te-cheng, potomek Konfucjusza w 77 pokoleniu). Duże rody chińskie podobne obyczaje kontynuują nie tylko na Tajwanie i w Hong Kongu, ale także w diasporze. Świątynie przodków typowe są zwłaszcza dla Chińczyków zamieszkujących Azję Południowo-Wschodnią.
Kult przodków w Chinach a rodzina patriarchalna
Rodzina chińska jest silnie patriarchalna. Kontynuatorem rodziny jest przede wszystkim syn, który ma też prawo dziedziczenia własności oraz obowiązek składania ofiar przodkom. Pozycja córki w rodzinie chińskiej, a także w ogóle pozycja społeczna kobiety, jest w tradycji chińskiej niższa, niż w Europie. Potomek męski jest wyczekiwany z radością, do przyjścia na świat córki nie przywiązuje się natomiast większej wagi (w dawnych Chinach często zabijano nowo narodzone dziewczynki, także w Chinach współczesnych w związku z polityką jednego dziecka rodziło się znacznie więcej chłopców).
Dawny zwyczaj nakazywał, aby w rodzinach, które nie doczekały się męskiego potomka płacono mężowi jednej z córek za przybranie jej nazwiska. Był on odtąd zobowiązany do składania ofiar przodkom rodziny córki, co umożliwiało ich kontynuowanie przez kolejne pokolenia. Dzieci zrodzone w takim związku także nosiły nazwisko rodowe matki. Dla męża zmiana własnej rodziny stanowiła znaczne wyrzeczenie, w związku z czym decydowali się na to głównie mężczyźni ubodzy, pochodzący z niższych warstw społeczeństwa. Innym rozwiązaniem mogła być adopcja do rodu męskiego dziedzica. Preferowano przy tym chłopców noszących to samo nazwisko, co rodzina, do której ich przysposobiono. Wierzono, że dzięki temu przodkowie łatwiej zaakceptują ofiary składane im przez niespokrewnioną fizycznie osobę.
Zwyczaje związane z kultem przodków
Kiedy w rodzinie przydarza się śmierć, jej członkowie zobowiązani są do odprawienia złożonych i długotrwałych rytuałów pogrzebowych. Oprócz samego pogrzebu ważny jest okres żałoby, w którym obowiązuje wiele zakazów i nakazów, a także utrzymywanie i odwiedzanie miejsca pochówku przodków. Do urządzenia pogrzebu zobowiązany jest w rodzinie chińskiej najstarszy syn, w uroczystościach w kapliczce rodzinnej zawierającej tabliczki przodków uczestniczyć musi natomiast regularnie cała rodzina. Dawniej okres żałoby po śmierci rodzica trwał aż trzy lata – we współczesnej kulturze chińskiej rytuały związane ze śmiercią uległy jednak skróceniu i uproszczeniu.
Najważniejszym świętem związanym z chińskim kultem przodków jest święto Qing Ming (Qingminjie), które określić można jako “chińskie święto zmarłych”. Obchodzone jest ono 106 dni po przesileniu zimowym. Rodziny gromadzą się wtedy przy grobach przodków w celu ich sprzątania i składania ofiar (np. polane winem papierowe pieniądze i rytualny posiłek w specjalnych miseczkach). Inne święto związane z przodkami to Święto Duchów (Święto Głodnych Duchów, święto Zhongyuan, Zhongyuanjie). Pali się wtedy w kapliczkach z tabliczkami przodka imitacje przedmiotów codziennego użytku, takich jak pieniądze i ubiory. Do popularnych zwyczajów należy też puszczanie łódek z lampionami, które mają wskazać drogę zagubionym duchom.
Z kultem przodków wiąże się również Chiński Nowy Rok (Chunjie – “Święto Wiosny”). Cała rodzina gromadzi się wtedy na uroczystym posiłku. Podobnie jak w czasie polskiej Wigilii, pozostawia się puste miejsce przy stole z pełnym nakryciem, co umożliwia duchom przodków uczestniczenie w uczcie.
W czasie świąt związanych z kultem przodków ofiary składa im mężczyzna stanowiący głowę rodziny w rodzinnych kapliczkach. Jego zadaniem jest także formalne ogłaszanie przed kapliczką ważnych wydarzeń w rodzinie, takich jak narodziny, śluby i śmierć. Kobiety składają natomiast codzienne ofiary z kadzidła, a także na początku i w środku każdego miesiąca ofiary z kadzidła i żywności. Członkowie rodziny oddają wtedy przodkom rytualny pokłon (koutou, kowtow) przed domową kapliczką, w porządku wyznaczonym przez ich status w rodzinie (według starszeństwa i płci).
Chiński kult przodków a koncepcja duszy
W religii chińskiej wierzy się, że każdy człowiek posiada dwie dusze. Dusza po to “dusza zwierzęca”, stanowiąca rodzaj siły życiowej. Dusza hun to dusza duchowa, określająca osobowość człowieka. Obie te dusze po śmierci oddzielają się od ciała, obie też mają nadal potrzeby typowe dla żyjących, które zaspokajać należy poprzez rytuały i ofiary. Dusza po przebywa w grobie – nie jest nieśmiertelna, ale podobnie jak ciało ulega stopniowemu rozkładowi, który może być jednak powolny. Przetrwanie duszy hun zależy natomiast od potomków, którzy zaspokajają wszystkie jej potrzeby. Może ona przy tym przekształcić się w rodzaj dobroczynnego bóstwa, które odpowiada na pytania potomków, spełnia ich pragnienia, a także przedłuża ich życie (długowieczność jest przy tym w kulturze chińskiej bardzo ceniona).
Dusze zmarłych, które popełniły poważne grzechy lub które są zaniedbywane przez potomków mogą przekształcić się w głodne duchy. Dusza hun przekształca się w budzącą litość i smutek, ale szkodliwą, a niekiedy też potężną istotę. Dusza po przekształca się natomiast w demona (gui, kui) – ducha, który nawiedza żyjących. W kulturze chińskiej występuje przy tym rozróżnienie dwóch rodzajów duchów: gui oraz shen. Duchy shen, stanowiące duchy przodków, którymi rodzina opiekowała się w prawidłowy sposób, stanowią duchy dobroczynne. Przynoszą one swoim potomkom sukces, powodzenie, bogactwo, długowieczność, spokojną śmierć i męskie potomstwo – a więc wartości materialne najwyżej cenione w społeczeństwie chińskim.
Kult przodków w Chinach sam pełni przy tym istotne funkcje społeczne. Jest głównym zwornikiem tradycji kulturowej, a sama koncepcja wzajemnych zależności pomiędzy żywymi i umarłymi członkami rodziny sprawia, że sama rodzina stanowi niezwykle silną i spójną instytucję społeczną.
Wpływy buddyjskie
Chiński kult przodków należy do najbardziej typowych i najbardziej archaicznych elementów kultury chińskiej. Nie jest on jednak wolny od wpływów zewnętrznych – w dużym stopniu uformowała go także pochodząca z Indii tradycja buddyjska. Są to przede wszystkim idee eschatologiczne, w tym karma – według koncepcji karmy nie tylko człowiek za życia gromadzi zasługi i przewiny, które decydują o jego losie po śmierci. Także dusze zmarłych poddawane są próbom i karom, przebywając w różnego rodzaju czyśćcach, które rozumiane są tak jako fizyczne miejsca pokuty, jak i jako rodzaj odbywanej kary. Po pobycie w czyśćcu dusze wcielają się w żywe istoty, o wyższym lub niższym statusie (np. zwierzęta), z zależności od przebiegu życia i kary czyścowej. W związku z tymi koncepcjami buddyzm kojarzy się w Chinach silnie z rytuałami dotyczącymi śmierci – w większym stopniu, niż tradycje konfucjańskie i taoistyczne. Odprawiają je często buddyjscy mnisi, dla kultu przodków istotne są też buddyjskie świątynie. Istnieje np. tradycja zamawiania w świątyni buddyjskiej siedmiotygodniowych modłów żałobnych po śmierci członka rodziny.