Konferencja berlińska

Konferencja berlińska (1884-1885) – konferencja międzynarodowa poświęcona problematyce rozgraniczenia granic państw kolonialnych na terenie Afryki. Uważana za wydarzenie rozpoczynające najbardziej intensywny okres ekspansji kolonialnej państw europejskich na kontynencie afrykańskim, który trwał do I wojny światowej (“wyścig o Afrykę” – Scramble for Africa).

Konferencja berlińska, 1884-1885

Mimo swoich dalekosiężnych skutków, dotyczące problemów Afryki międzynarodowe spotkanie zwołane w Berlinie w 1884 roku miało być z założenia poświęcone głównie zagadnieniom szczegółowym. Konferencja trwała od listopada 1884 roku do lutego 1885 roku. Jej deklarowanym celem celem nie było ogólne uregulowanie problemów związanych z koloniami europejskimi w Afryce. Konferencję zwołał kanclerz Niemiec Otto von Bismarck, a stawili się na nim nie tylko przedstawiciele państw europejskich (Austro-Węgry, Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy), ale także delegaci ze Stanów Zjednoczonych, Imperium Osmańskiego i Rosji. W konferencji nie wzięli udziału nawet w charakterze doradczym żadni przedstawiciele ludów Afryki, co odzwierciedlało powszechny w tym okresie paternalizm wobec kultur pozaeuropejskich. Głównym tematem konferencji miały być problemy związane z europejską penetracją kolonialną Afryki Zachodniej. Deklarowanym celem spotkania było zagwarantowanie wolnego handlu i swobodnej żeglugi na rzece Kongo i w dolnym biegu Nigru, a także w dopływach tych rzek. Stąd konferencja berlińska znana jest także jako konferencja kongijska.

Tłem konferencji były narastające konflikty między mocarstwami światowymi w okresie historycznym określanym jako “nowy imperializm”. W okresie tym, który rozpoczął się około 1870 roku, a którego charakterystyczne cechy najbardziej intensywnie wystąpiły w latach 80. i 90. XIX wieku, trwała zaciekła rywalizacja o kolonie, korzyści gospodarcze, prestiż narodowy, a także o postać wartości, które miały przyświecać państwom europejskim. W obliczu narastającego konfliktu, istniała potrzeba nie tylko konkretnych rozstrzygnięć, ale też określenia reguł kolonizacji europejskiej w Afryce. Organizator konferencji, Otto von Bismarck, liczył natomiast na wzmocnienie pozycji nowo powstałego państwa, II Rzeszy Niemieckiej. Udało się wytworzyć także pewne ogólne zasady dotyczące ekspansji kolonialnej w Afryce. Każda zmiana terytorialna miała być akceptowana przez wszystkie państwa, które rościło sobie pretensje do danego terytorium. Ponadto prawo do władania danym terytorium nie może opierać się wyłącznie o formalną aneksję, ale także o faktyczne administrowanie nim (zasada realnego sprawowania kontroli rozpoczęła “wyścig kolonialny” i przyspieszyła eksplorację wnętrza kontynentu afrykańskiego przez europejskich odkrywców). Napięcia zmniejszyło także ustanowienie wolnego handlu w Kongo i na rzece Niger.

W rzeczywistości najważniejszym rezultatem konferencji berlińskiej były dokonane pomiędzy mocarstwami ustalenia terytorialne. Uznano zwierzchnictwo Wielkiej Brytanii nad południową Nigerią. Uznano także w większości roszczenia Międzynarodowego Stowarzyszenia Konga (fr. Association internationale du Congo) do terytorium Konga. Stowarzyszenie to było przedsiębiorstwem prywatnym kontrolowanym przez króla Belgii Leopolda II. Powstał w ten sposób twór o nazwie Wolne Państwo Kongijskie, który nie był kolonią Belgii, ale posiadłością prywatną Leopolda II. Sam król Leopold II przedstawiał się na konferencji berlińskiej jako filatrop dbający o dobrobyt rdzennych Afrykanów. Wolne Państwo Kongijskie miało jednak stać się miejscem wyjątkowo brutalnej eksploatacji i ludobójstwa mieszkańców tego terytorium przy pozyskiwaniu kauczuku oraz kości słoniowej. Na terenie Konga zagwarantowano także swobodę handlu dla Europejczyków.

Podjęte rozstrzygnięcia terytorialne ignorowały francuskie roszczenia do części Konga i Nigerii, a także historyczne roszczenia Portugalii do ujścia Konga (Królestwo Konga od wieków znajdowało się pod wpływem Portugalii). Próby zagwarantowania wolnego handlu i neutralności kontynentu w czasie wojny oraz ustanowienia zasad przyszłej ekspansji kolonialnej w Afryce zostały przyjęte z zadowoleniem, wkrótce porozumienia okazały się jednak niejasne i niewykonalne. Doprowadziło to do dalszej rywalizacji państw europejskich w Afryce, która przyjęła formę “wyścigu kolonialnego”.

Obok króla Leopolda II, do głównych wygranych konferencji należał jej gospodarz, Niemcy. W jej rezultacie Niemcom, do tej pory słabo obecnym na kontynencie afrykańskim, udało się ustanowić kolonie w Afryce Południowo-Zachodniej (obecnie Namibia), Togolandzie (obecnie Togo), Kamerunie i Afryce Wschodniej (obecnie Tanzania). Konferencja nie powstrzymała natomiast brytyjsko-francuskiej rywalizacji w Afryce, która niemal doprowadziła do wojny między tymi krajami w 1898 roku (Incydent w Faszodzie). Również późniejsze działania Niemiec w Afryce niemal doprowadziły do konfliktu zbrojnego z Francją, z którą Niemcy rywalizowały o Maroko (kryzysy dyplomatyczne w 1903 i 1907 roku znane jako konflikty marokańskie). Krótkoterminowo konferencja berlińska umożliwiła jednak uniknięcie konfliktu zbrojnego o Afrykę między państwami europejskimi poprzez rozstrzygnięcie najważniejszych bieżących sporów. W perspektywie długookresowej zwiększyła jednak napięcia w Europie, które ostatecznie doprowadziły do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku.

Bibliografia:

• S.E. Crowe, The Berlin West African Conference, 1942.
• Stig Forster, Wolfgang Mommsen and Ronald Robinson (red.), Bismarck, Europe and Africa. The Berlin Africa Conference, 1884–1885, and the Onset of Partition, 1988
• Thomas Pakenham, The Scramble for Africa. The White Man’s Conquest of the Dark Continent from 1876 to 1912, 1991.