Kataleksa

Kataleksa, także obcięcie – w metryce starożytnej (iloczasowej), a także w wierszu sylabotonicznym: skrócenie ostatniej stopy wersu lub członu wersowego o jej element słaby. Elementem tym może być sylaba krótka (w wierszu iloczasowym) lub sylaba nieakcentowana. Stopa skrócona w ten sposób to stopa katalektyczna. Metrum, w którym występuje stopa katalektyczna określane jest jako metrum katalektyczne. Wiersz oparty o takie metrum, a więc wiersz, któremu w stosunku do jego normalnego schematu brak jednego lub dwóch elementów, to wiersz katalektyczny.


W innych językach: angielski – catalexis; francuski – catalexie; niemiecki – Katalexe. W języku greckim κατάλεξις, kataleksis – “zakończenie”, “ostatnia zgłoska”. Etymologia: od czasownika καταλέγω, katalego, “porzucać”, “ustawać”. Zobacz też: akcent wyrazowy.

Kataleksa w metryce iloczasowej i w metryce polskiej

W polskim wierszy sylabotonicznym kataleksa występuje najczęściej w klauzuli. Nieco rzadziej kataleksy zdarzają się na końcu członu pośredniówkowego. Podlegać mogą jej tylko te stopy, które zakończone są sylabami nieakcentowanymi, a więc trochej, amfibrach, daktyl i peon III. W daktylu możliwa jest także kataleksa duża (także: kataleksa podwójna), która obejmuje dwie ostatnie sylaby nieakcentowane.

Przykłady z antycznego wiersza iloczasowego, stanowiące porównanie metrum katalektycznego i akatalektycznego:

1) Daktyliczna terapodia pełna, czyli akatalektyczna, z Horacego (Pieśni, I, 4, 9) – Nunc decet aut viridi nitidum caput:

 

2) Daktyliczna terapodia katalektyczna (Horacy, Pieśni, I, 7, 26) – ibiumus o socii comitesque:

 

Prokataleksa, brachykataleksa, dikataleksa

W odniesieniu do wiersza iloczasowego zasięg pojęcia jest szerszy. Jako prokataleksa mogła występować w nagłosie wersu. Jako dikataleksa mogła obejmować jednocześnie nagłos i klauzulę wersu. Jako brachykataleksa mogła pojawiać się w dwóch ostatnich stopach wersu.

Hiperkataleksa

W stopach zakończonych sylabą akcentowaną (należą do nich jamb i anapest) występować może hiperkataleksa. Hiperkataleksa to rozszerzenie ostatniej stopy wersu lub członu wersowego o dodatkową sylabę nieakcentowaną.

Akataleksa

Umieszczenie w klauzuli wiersza pełnej stopy, a więc przeciwieństwo kataleksy, to akataleksa. Pojęcie to oznacza umieszczenie w wierszu całej stopy, w odróżnieniu tak od skracania, jak i od wydłużania stóp.

Porównaj: wiersz akefaliczny, wiersz pozbawiony pierwszego elementu (pojęcie w pewnym sensie przeciwne do kataleksy).


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz