Kantoria w kościele Santa Maria del Fiore

Kantoria w kościele Santa Maria del Fiore – trybuny śpiewacze (cantorie), które w Katedrze we Florencji (kościół Santa Maria del Fiore, Duomo) stworzyli Luca della Robbia i Donatello.

Dekoracja rzeźbiarska obu kantorii to arcydzieło sztuki wczesnego renesansu. Obie nie znajdują się już we florenckiej katedrze, podziwiać można je w pobliskim muzeum katedralnym (Museo dell’Opera del Duomo). Zobacz też: Dzwonnica Giotta i Baptysterium we Florencji.

Słowo “kantoria” jest rzadkie w polskiej terminologii sztuk pięknych, stosuje się raczej terminy “chór”, “chór muzyczny”, “chór śpiewaczy”, “empora organowa”, “trybuna organowa”, “trybuna śpiewacza”. Jako “kantorie” określa się tylko pewien typ chóru muzycznego ukształtowany w XV-wiecznej sztuce włoskiej – zwłaszcza właśnie kantorie katedry Santa Maria del Fiore, na wzór nazw włoskich (cantoria di Lucca della Robbia, cantoria di Donatello).

Kantoria w kościele Santa Maria del Fiore. Donatello i Luca della Robbia

Galeria chóru przed XV wiekiem umieszczana była w różnych miejscach kościołów, zazwyczaj blisko prezbiterium – typowe dziś chóry muzyczne umieszczane po zachodniej stronie kościoła (naprzeciw prezbiterium) pojawiły się dopiero w sztuce nowożytnej, kiedy to rozpowszechniły się organy. We Włoszech w XV w. pojawiła się trybuna śpiewacza w formie balkonu wspartego na konsolach. Trybuny takie umieszczano po bokach ołtarza, w ścianach prezbiterium. Właśnie taki typ trybuny śpiewaczej określany jest jako “kantoria” lub bezpośrednio w formie włoskiej jako cantoria (w liczbie mnogiej cantorie).

Kantoria, którą w latach 1431-1438 wykonał Luca della Robbia umieszczona miała być w zamierzeniu ponad drzwiami północnej zakrystii kościoła. Na jej marmurową dekorację rzeźbiarską składa się osiem płaskorzeźb. Przedstawiają one tańczących, śpiewających i grających na instrumentach muzycznych młodzieńców. Z przodu obiektu wyryto w całości treść psalmu 150. Psalm ten mówi o chwaleniu Boga muzyką i tańcem (porównaj: król Dawid w sztuce) – Chwalcie Go dźwiękiem rogu, chwalcie Go na harfie i cytrze! Chwalcie Go bębnem i tańcem, chwalcie Go na strunach i flecie. Jest to pierwsze znane  nam dzieło, które wykonał della Robbia – prawdopodobnie był on jednak już wcześniej związany z Santa Maria del Fiore, gdzie jego nauczycielem był Nanni di Banco. W dziele tym zwracają uwagę wyraźne nawiązania do starożytnego Rzymu, w tym formalny klasycyzm oprawy architektonicznej, antyczne togi młodzieńców i rzymskie liternictwo inskrypcji.

Później, około 1430-1440, powstała kantoria Donatella. Umieszczono ją ponad wejściem do południowej zakrystii katedry we Florencji. Jej dekoracja jest bogatsza i słabiej nawiązuje do muzyki. Dominujący motyw stanowią tańczące, rozbiegane putti (“aniołki”) we fryzie, które noszą w rękach wieńce. Są one częściowo ukryte za kolumnami, co potęguje wrażenie ruchu. Kantoria Donatella wykonana jest z marmuru, z elementami z brązu. Jako tło Donatello zastosował mozaikę, która stwarza efekt błyszczącej powierzchni, potęgującej pełną swobody żywość dzieła.

I Donatello, i Luca della Robbia inspirowali się w stworzeniu swoich kantorii płaskorzeźbami znanymi ze sztuki starożytnego Rzymu. Obaj artyści przedstawili też postacie radosne i świętujące – styl obu dzieł jest jednak bardzo odmienny. Luca della Robbia stworzył dzieło pełne słodyczy, ale bardziej statyczne (postacie umieszczone w oddzielnych polach) i respektujące zasadę decorum. Donatello stworzył natomiast dzieło wyjątkowe, szalone i frenezyjne. Przejawia się to nie tylko w ruchliwości putti, ale też w ich wyglądzie – ich postacie są przejaskrawione i zniekształcone, co sprawia, że dzieło przyciąga uwagę i wywołuje emocje.

Obie kantorie usunięto z katedry w 1688 roku. Zaprojektowano wtedy nowy wystrój katedry – w związku ze ślubem Ferdynanda Medyceusza, wielkiego księcia Toskanii, z księżniczką bawarską Violante Beatice. Część marmurowej oprawy architektonicznej kantorii, którą wykonał della Robbia zniszczono, używając jej jako materiału do różnych napraw w katedrze (fragment odnaleziono później w latarni Baptysterium we Florencji). Także górna część gzymsu kantorii Donatella powstała później i różni się od oryginalnego wyglądu dzieła – pierwotnie znajdowały się tam powtarzające się pary delfinów i dekoracja w formie liści.