Język ladyński

Język ladyński (także język ladino) – grupa zróżnicowanych dialektów języków retoromańskich, występująca na centralnym obszarze ich zasięgu, na obszarach alpejskich we Włoszech (Dolomity). Posługująca się nim ludność (Ladynowie) zamieszkuje część regionu autonomicznego Trydent-Górna Adyga oraz prowincji Belluno w Wenecji Euganejskiej. Liczbę użytkowników języka ladyńskiego szacuje się na 40000. Język ladyński klasyfikowany bywa również jako dialekt języka włoskiego o dużym stopniu odrębności. Inne języki retoromańskie to język friulański używany we Friuli oraz język romansz używany w Szwajcarii (kanton Gryzonia).


Nazwa własna języka: ladin. W języku włoskim ladino, w języku niemieckim Dolomitenladinisch. Etymologia: retoromańskie Ladin z łacińskiego Latinus – “italski”, “łaciński”. Tę samą nazwę nosi niepowiązany język ladino używany przez Żydów sefardyjskich, stanowiący wariant języka hiszpańskiego. Zbieżną etymologię ma słowo “Ladino” oznaczające grupę etniczną w Ameryce Łacińskiej, która przyjęła kulturę europejską.

Język ladyński – zasięg i dialektologia

Terytorium języka ladyńskiego obejmuje kilka dolin górskich w Dolomitach. Są to doliny Gardena (Gherdëina) i Badia w prowincji Bolzano (Trydent-Górna Adyga), dolina Fassa w prowincji Trydent oraz doliny Ampezzo i Livinallongo w prowincji Belluno (Wenecja Euganejska).

Oprócz języka włoskiego i ladyńskiego, ludność Trydentu-Górnej Adygi posługuje się również językiem niemieckim (dialektem bawarskim). W języku ladyńskim występuje wiele zapożyczeń z języka niemieckiego. Aż do 1919 roku Tyrol Południowy pozostawał częścią Austrii, użytkownicy języka ladyńskiego poddani byli więc silnym wpływom kultury niemieckiej. Liczba użytkowników ladyńskiego jest niewielka, uchodzi on niekiedy za język zagrożony wymarciem. Wśród ludu wiejskiego miejscowości górskiej zachowuje jednak dużą żywotność i jest często stosowany jako język codzienny. Jest to przy tym język w dużym stopniu zrozumiały dla użytkowników sąsiadujących z nim dialektów włoskich. Sam język ladyński jest wysoce zróżnicowany wewnętrznie: wyróżnia się w nim m.in. dialekty Ampezzano, Atesino, Badiotto, Cadorino, Fassano, Gardenese, Livinallese i Marebbano i Nonnes. Różnice pomiędzy dialektami ladyńskimi są znaczne, o wiele większe, niż np. w przypadku języka friulijskiego.

Przejścia między dialektami ladyńskimi i włoskimi są płynne, w wielu z nich wpływy lombardzkie i weneckie są silniejsze, niż niemieckie. Dotyczy to zwłaszcza dialektu Cadorino w Comelico, który nie zawsze uznawany jest za ladyński. W dialektach ladyńskich prócz słownictwa romańskiego i germańskiego zdarzają się także nieliczne słowa pochodzenia celtyckiego, a w materiale onomastycznym również słowa spokrewnionego z językiem etruskim języka retyckiego, który w starożytności występował na terenie środkowych Alp.

Sytuacja historyczna i socjolingwistyczna języka ladyńskiego

Język ladyński nie ma standardowej formy pisanej, najstarszy tekst pisany w języku ladyńskim pochodzi dopiero z XVII wieku. Powstał on w 1631 roku dolinie Venosta na zachodzie współczesnego obszaru występowania języka ladyńskiego. Najstarszym tekstem, który opisuje bezpośrednio sam język, jest lista słów (wokabularz) sporządzona w XVIII wieku w dialekcie Badia. Powstawały ponadto nieliczne teksty literackie i religijne, częstsze pod koniec XIX wieku – wiązały się one z działalnością duchownych katolickich kształcących się w seminarium w Bessanone (Brixen). Do najważniejszych pisarzy ladyńskich należeli Micurà de Rü i Jambatista Alton (dolina Badia) oraz Giuseppe Brunel i Hugo de Rossi (dolina Fascia). Do uczonych XIX wieku zainteresowanych językiem ladyńskim należeli Gherdëina Wihelm Moroder-Lusenberg i Archangelus Lardschneider-Ciampac. Do pierwszych poetów, którzy pisali w języku ladyńskim należał Angelo Trebo z La Pli (1862-1888). W pierwszej połowie XX wieku życie literackie było ograniczone z powodów politycznych – w związku z napiętą sytuacją w Tyrolu Południowym, władze włoskie obawiały się wystąpienia separatyzmu wśród Ladynów. Działania przeciw językowi ladyńskiemu zintensyfikowały się w latach 1923-1927, w początkowym okresie faszyzmu włoskiego. Italianizacji uległy ladyńskie nazwy miejscowości.

Aż do lat 60. XX wieku zamieszkane przez Ladynów alpejskie doliny były rzadko odwiedzane i izolowane od świata. Rozwój turystki nie stał się jednak zagrożeniem dla języka – przeciwnie, liczba jego użytkowników wydaje się wzrastać, co wiąże się z rozwojem lokalnej świadomości językowej oraz szkolnictwa w języku ladyńskim. Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęto nauczanie języka ladyńskiego w szkołach podstawowych, głównie w dolinach Gardena i Badia. Ze względu na brak standardowej formy pisanej języka ladyńskiego, posługiwano się przy tym w sposób swobodny formami miejscowymi.

W 1948 roku język ladyński uzyskał specjalny status w prowincjach Trydent i Bolzano. W 1989 roku został uznany za jeden z języków oficjalnych prowincji Bolzano. W 1993 roku zyskał podobny status w prowincji Trydent. Nie jest jednak językiem oficjalnym w prowincji Belluno (doliny Ampezzo i Livinallongo).

Wprowadzenie języka ladyńskiego nie tylko do szkół, ale także do administracji wiąże się z koniecznością wysiłków na rzecz standaryzacji języka. W poszczególnych dolinach wytworzyło się jednak kilka różnych form pisanych. Podjęto je najwcześniej i najszerszej dla wariantu z doliny Gardena (Gardenese). Wariant ten stosowany był także na okolicznych obszarach. Wariant z doliny Fassa rozwinął formę pisaną nieco później – także on stosowany jest w szkolnictwie, choć głównie podstawowym. Warianty z dolin Ampezzo i Livinallongo są w szkołach i administracji stosowane w bardzo ograniczonym stopniu. Od 1988 roku trwają wysiłki nad stworzeniem wspólnej formy pisanej języka ladyńskiego – ze względu na znaczny stopień jego wewnętrznego zróżnicowania jest to jednak zadanie trudne. Opracowany standard, pod nazwą ladin dolomitan, nie zyskał popularności wśród użytkowników języka.

Informacje dotyczące liczby użytkowników języka ladyńskiego przez długi czas były niepełne – jest ona z pewnością niższa, niż liczba osób poczuwających się do przynależności do kultury ladyńskiej. Włoski spis ludności z 2011 roku informuje, że w prowincji Trydent za język ojczysty uznaje go 18550 osób, zaś w prowincji Bolzano 20548 osób. Liczbę użytkowników języka ladyńskiego w prowincji Belluno szacuje się na 8000 osób. Osoby posługujące się językiem ladyńskim stanowią więc około 4% ludności regionu Trydent-Górna Adyga.

W 1946 roku oddział RAI w Bolzano zaczął nadawanie programów radiowych w języku ladyńskim. Od 1988 rozpoczęto także nadawanie programów telewizyjnych (RAI Ladinia).


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz