Język ladino

Język ladino (hiszp. judeo-español) – język romański używany przez Żydów sefardyjskich, archaiczna forma języka hiszpańskiego z wieloma zapożyczeniami z innych języków (zwłaszcza hebrajskiego i arabskiego). Uważany za dialekt języka hiszpańskiego. Dokładna liczba użytkowników języka nie jest znana – szacunki wahają się od 50 tysięcy do 200 tysięcy.

W literaturze przedmiotu występuje wiele nazw tego języka: język judeo-hiszpański, język judeohiszpański, język sefardyjski, język judesmo, język judezmo, język sephardi, język ladyński, dialekty judeoromańskie, język judeo-kastylijski, język judeoromański, sefardit, dżudzezmo, spaniolin. Należy przy tym zwrócić uwagę, że ściśle rozumiany język ladino oznacza mowę stosowaną w celu przekładu i przybliżenia treści religijnych judaizmu – język domowy, codzienny, określa się raczej jako “judezmo” (nazwa ta jest więc często uważana za bardziej właściwą).

Zobacz też: Ladino, grupa etniczna w Ameryce Środkowej o zbieżnej nazwie. Stosowany w Alpach włoskich romański język ladyński powiązany jest tylko podobną nazwą (także określa się go nazwą “język ladino”).

Język ladino – język Żydów sefardyjskich

Język ladino wykształcił się na terenie Hiszpanii w średniowieczu. Żydzi osiedlili się w Hiszpanii za panowania arabskiego, korzystając ze względnej wolności religijnej – okres średniowiecza wiązał się z wielkim rozkwitem kultury żydowskiej w Hiszpanii. Język hebrajski pozostawał ich językiem liturgicznym, nie stosowano go jednak na co dzień – podobnie nie posługiwali się nim Żydzi aszkenazyjscy, mówiący językiem jidysz. Głównym językiem stosowanym przez Żydów hiszpańskich był więc język hiszpański (kastylijski, ale także język aragoński) w wielu formach dialektalnych. Obok judeo-kastylijskiego wyróżnia się również judeo-aragoński i judeo-kataloński oraz judeo-portugalski. W średniowieczu język Sefardyjczyków nie różnił się jeszcze znacząco od tego, którym posługiwali się ich chrześcijańscy sąsiedzi. Do ciekawszych różnic należy słowo Dio, stosowane zamiast hiszpańskiego Dios, gdyż końcówka -s jako oznaczająca liczbę mnogą mogła kojarzyć się Żydom z politeizmem. Podobnie na oznaczenie niedzieli stosowano arabski wyraz alhad, gdyż chrześcijański “dzień pański” mógł być interpretowany jako sprzeniewierzenie się szabatowi.

Sefardyjczycy musieli jednak opuścić Hiszpanię, zostali z niej wygnani na mocy Edyktu z Alhabmry w 1492 roku. Fale migracyjne istniały także wcześniej ze względu na pogromy, także po 1492 roku w Hiszpanii przebywało wciąż wielu żydów i konwertytów żydowskich potajemnie praktykujących judaizm – ostatecznie jednak język Żydów sefardyjskich zanikł w Hiszpanii całkowicie. W czasach nowożytnych stosowany był przede wszystkim na terenach Maghrebu i Imperium Ottomańskiego (Maroko, Algieria, Tunezja, Bliski Wchód, Turcja, Grecja i całe Bałkany). Po powstaniu państwa Izrael i (często wymuszonej) migracji Sefardyjczyków do Izraela język ladino niemal zanikł na tych terenach. Inne grupy Sefardyjczyków skierowały się do Holandii, Francji, Anglii i obu Ameryk. Obecnie używany jest głównie przez wspólnoty Żydów sefardyjskich w Izraelu, gdzie jednak także zanika.

Język ladino zachował wiele słów i konstrukcji gramatycznych, które zanikły we współczesnym języku hiszpańskim. Stanowi w zasadzie formę średniowiecznego języka hiszpańskiego. Konserwatywny jest również jego system fonetyczny – występują w nim liczne archaizmy fonetyczne, dźwięki f i g, które zanikły w języku hiszpańskim. Tam, gdzie w języku hiszpańskim występuje niewymawiana głoska h (np. hijo – “syn”, hablar – “mówić”), język judeohiszpański zachowuje archaiczne formy typu fijo, fablar. Innym przykładem może być słowo agora, w odróżnieniu od współczesnego hiszpańskiego ahora. Język Żydów marokańskich, znany jako hakétia, ze względu na stałe kontakty z Hiszpanią zawiera niewiele elementów oryginalnych, jest bardzo bliski standardowemu hiszpańskiemu. Na innych obszarach różnice pogłębiały się z czasem, wykształciło się też duże zróżnicowanie dialektalne związane z nierównomiernym napływem zapożyczeń.

Od średniowiecznego hiszpańskiego (kastylijskiego) język ten różnią przede wszystkim liczne zapożyczenia hebrajskie, aramejskie i arabskie. W nowszych warstwach języka pojawiały się również zapożyczenia tureckie, greckie, francuskie, włoskie, bułgarskie, pochodzące z języków romskich i inne – podobnie jak w przypadku języka jidysz, doprowadziło to do znacznego zróżnicowania dialektalnego języka ladino.

Literatura w języku ladino

Podobnie jak przypadku wywodzącego się ze średniowiecznych dialektów niemieckich języka jidysz, do zapisu języka ladino stosowano początkowo głównie alfabet hebrajski (zdarzały się jednak zapisy także w piśmie arabskim i w piśmie łacińskim). Używano przy tym wariantów raszi (rashi, półkursywne pismo sefardyjskie) i solitreo (rodzaj hebrajskiej kursywy). W XXI wieku stosuje się jednak szeroko alfabet łaciński. Spotyka się również zapisy greckie i cyrylickie. W języku ladino już od średniowiecza powstawała bogata literatura, a także wiele przekładów z innych języków. Do najbardziej znanych przykładów należy dzieło Coplas de Yoçef, opowieść o życiu patriarchy Józefa, którą ułożył Abraham z Toledo (1732). Istniał także szeroko znany przekład Biblii na język ladino, Biblia de Ferrara (1553). Bogaty jest także zasób literatury ustnej, bajek, przysłów, anegdot i opowieści purymowych.

Na literaturę w języku ladino silny wpływ wywarły konwencje średniowiecznej literatury hiszpańskiej, a pośrednio prowansalskiej i francuskiej, z której pochodzi wiele popularnych w niej gatunków literackich. Były to ballady, romance (romanza), przysłowia (refrenes) i pieśni ludowe. Drugi nurt literacki wiąże się z sefardyjską tradycją rabiniczną. Do jego klasycznych dzieł należy Me’am Lo’ez, popularna wśród Żydów Imperium Ottomańskiego encyklopedia tradycji żydowskiej, z dużą ilością informacji biblijnych. Dzieło to rozpoczął w Salonikach w 1730 roku Yaakov Culi – po jego śmierci w 1732 roku dzieło kontynuowali inni komentatorzy. Zawiera ono objaśnienia i komentarze do Biblii, zwłaszcza do Księgi Rodzaju, często w połączeniu z anegdotą i żydowskimi opowieściami ludowymi. Wiele jest w nim również porad praktycznych dotyczących bardzo zróżnicowanej tematyki.

Język ladino od XIX wieku

W XIX wieku nastąpiło pewne ożywienie języka judeo-hiszpańskiego na Bałkanach i Bliskim Wschodzie. Wiązało się ono z postępującą westernizacją tych obszarów, zwłaszcza rozpowszechnieniem drukarstwa. Powstawały zwłaszcza liczne druki z tłumaczeniami z języków europejskich, w tym europejskich tekstów związanych z kulturą i religią żydowską. Ruch wydawniczy rozpowszechnił wśród Sefardyjczyków znajomość świata współczesnego, a także tendencje syjonistyczne i modernizacyjne, rozpoczął się również ruch na rzecz asymilacji. Ożywienie to okazało się jednak krótkotrwałe.

Stopniowy zanik języka ladino następował już w pierwszych dekadach XX wieku. Stanowił on wtedy głównie język domowy – zanikała jego bogata tradycja literacka, a w życiu publicznym porzucany był na rzecz języków lokalnych, np. arabskiego. Część Żydów asymilowała się, zwłaszcza w Europie. W szkołach żydowskich wpływowa organizacja Alliance Israélite universelle zwalczała język ladino, wprowadzając na jego miejsce współczesne języki europejskie, zwłaszcza język francuski. Miało to na celu modernizację kultury żydowskiej Bliskiego Wschodu. Duże znaczenie miały również działania władz tureckich, które starały się od czasu powstania Republiki Tureckiej upowszechnić wśród Żydów język turecki. Ludność żydowska Grecji i całych Bałkanów została wymordowana w czasie II wojny światowej.

Nieliczna grupa ocalałych Sefardyjczyków europejskich (np. bułgarskich) rozproszyła się po świecie – celem emigracji był nie tylko Izrael, ale także Francja i Ameryka Południowa. Nawet w samym Izraelu, gdzie wspierano silnie posługiwanie się językiem hebrajskim, obawiano się, że posługiwanie się judezmo może stać się powodem dyskryminacji Sefardyjczyków. Współcześnie język sefardyjski uznaje się za zagrożony wymarciem – liczba użytkowników szacowana jest na około 60 tysięcy, przy czym w dużej mierze są to osoby należące do starszego pokolenia.