Język chakaski

Język chakaski, także język abakański lub język jenisejski – język turecki (turkijski) należący do grupy północnej języków tureckich, niekiedy (zwłaszcza w dawniejszych opracowaniach) zaliczany do grupy wschodniej. Używany przez syberyjski lud Chakasów, zamieszkujących Chakasję, republikę autonomiczną Rosji (położoną nad rzeką Jenisej, między Nowosybirskiem i Krasnojarskiem). Druga nazwa języka, “język abakański”, pochodzi od przepływającej przez Chakasję rzeki Abakan, będącej dopływem Jeniseju; nazwę “Abakan” nosi także stolica Chakasji. Liczba mówiących: 42600 (według danych cenzusowych). W Chakasji, republice autonomicznej Rosji (Republika Chakasji), ma obok języka rosyjskiego status języka urzędowego.

Zobacz też osobny artykuł: Chakasi, Chakasja.

Przypisany jest mu kod ISO 639-3kjh. Nazwy angielskie, w tym alternatywne: Khakas, Hakass, Khakhass, Xakas; Yenisei, Yennisej Tatar (język jenisejski, jenisejski tatarski); Abakan Tatar (abakański tatarski). Warto zwrócić uwagę, że w przeszłości “językami tatarskimi” nazywano błędnie bardzo wiele języków tureckich Syberii, Kaukazu i europejskiej części Rosji.

Język chakaski: sytuacja socjolingwistyczna i geolingwistyczna

Językiem chakaskim, według danych pochodzących ze spisu powszechnego z 2010 roku, posługuje się na terenie całej Federacji Rosyjskiej 42600 osób, głównie w Chakasji (pod względem geograficzno-przyrodniczym region ten określa się jako “step minusiński”, “step abakański”). Jeszcze w 1989 odnotowano znacznie większą liczbę mówiących – około 60 tysięcy. W obrębie samej Chakasji, której ludność wynosi 534900 osób, posługuje się nim zaledwie 10% populacji. Pozostała część posługuje się na co dzień głównie językiem rosyjskim. Zaledwie 1500 osób posługuje się wyłącznie językiem chakaskim. Populacja Chakasów, według danych ze spisu ludności z 2010 roku, wynosi natomiast 73000 osób.

Znaczna większość użytkowników języka zamieszkuje Chakasję. Język chakaski występuje jednak także w innych częściach Rosji, głównie w sąsiednich częściach Syberii na północ od Ałtaju (Kraj Krasnojarski – głównie rejon szarypowski i rejon użurski, obwód kemerowski, także zachodnia Tuwa).

Tożsamość kulturowa i językowa Chakasów jest zagrożona. Dzieci uczą się języka chakaskiego głównie w regionach wiejskich. W miastach dominuje rosyjski, choć dają się dostrzec przejawy odrodzenia zainteresowania wśród Chakasów językiem ojczystym. Chociaż coraz mniej dzieci zna język chakaski, zwiększa się jego rola w edukacji. Naucza się go obecnie w około 100 szkołach, głównie podstawowych, w tym w jednej w Abakanie. Bardzo niewielu Rosjan mieszkających w Chakasji uczy się języka jej rdzennych mieszkańców.

Dialektologia

Język chakaski stanowi konglomerat kilku zbliżonych dialektów. Wyróżnia się sześć dialektów języka chakaskiego, odpowiadających podziałom plemiennym Chakasów. Różnice dialektalne są jednak niewielkie, wszyscy Chakasi rozumieją chakaski język literacki. W nawiasach obok nazw polskich podano nazwy angielskie:

Beltirski (Beltir), kaczyński – także kaczinski (Kachin, także Kacha, Kaca, Khaas, Xaas), kojbalski (Koibal, także Koybal, Xoibal), kyzylski (Kyzyl, także Khyzyzl, Xyzyl), sagajski (Sagai, także Sagay, Sagaj, Saghai), szorski (Shor). Wymarły język kamasyjski, należący do języków samojedzkich, także przejawiał silne wpływy chakaskie, część Kamasyńców przejęła język i kulturę Chakasów.

Dialektu kojbalskiego języka chakaskiego używają potomkowie mówiących dialektem kojbalskim wymarłego języka kamasyjskiego – Kojbałowie. Dialekt szorski języka chakaskiego powstał w rezultacie migracji za Ałtaj użytkowników dialektu mrassu (mrasu) języka szorskiego, które miały miejsce między XVI a XIX wiekiem. Należy odróżnić Szorów i szorski jako podgrupę Chakasów i dialekt chakaskiego od samodzielnego języka szorskiego i osobnego ludu Szorów. Z drugiej strony, można mówić także o języku szorskim jako elemencie kontinuum językowego pomiędzy językiem chakaskim a ałtajskim właściwym (ojrockim). Podobne kontinuum, poprzez język czułymski, istnieje także pomiędzy chakaskim a językiem Tatarów Syberyjskich z okolic Tomska.

Bliski chakaskiemu jest także język Kirgizów Mandżurskich (właściwie odgałęzienia Chakasów żyjącego w Chinach) i Turków Czułymskich (język czułymski). Razem z chakaskim języki te uznane mogą być za osobną podgrupę języków turkijskich, wyraźnie odrębną od sąsiednich tuwińskiego i ałtajskiego (ojrockiego).

Alfabet chakaski

Język chakaski zapisywany jest za pomocą dostosowanej wersji alfabetu cyrylickiego, posiada zestandaryzowaną ortografię; istnieją prasa i książki wydawane w tym języku. Alfabet chakaski (abakański) składa się z 39 liter:

1. А а, 2. Б б, 3. В в, 4. Г г, 5. Ғ ғ, 6. Д д, 7. Е е, 8. Ё ё, 9. Ж ж, 10. З з, 11. И и, 12. Й й, 13. І і, 14. К к, 15. Л л, 16. М м, 17. Н н, 18. Ң ң, 19. О о, 20. Ӧ ӧ, 21. П п, 22. Р р, 23. С с, 24. Т т, 25. У у, 26. Ӱ ӱ, 27. Ф ф, 28. Х х, 29. Ц ц, 30. Ч ч, 31. Ӌ ӌ, 32. Ш ш, 33. Щ щ, 34. Ъ ъ, 35. Ы ы, 36. Ь ь, 37. Э э, 38. Ю ю, 39. Я я

Może też być zapisywany dostosowanym alfabetem łacińskim. Łaciński alfabet chakaski (abakański) składa się z 31 liter:

1. A a, 2. B b, 3. C c, 4. Ç ç, 5. D d, 6. Ə ə, 7. F f, 8. G g, 9. Ƣ ƣ, 10 I i, 11. Į į, 12. J j, 13. K k, 14. L l, 15. M m, 16. N n, 17. Ņ ņ, 18. O o, 19. Ɵ ɵ, 20. P p, 21. R r, 22. S s, 23. Ş ş, 24. T t, 25. U u, 26. V v, 27. X x, 28. Y y, 29. Z z, 30. Ƶ ƶ, 31. Ь ь

W przeszłości na terenie Chakasji używano pisma starokirgiskiego.

Bibliografia

• Grammatika xakasskogo jazyka (Грамматика хакасского языка), Nauka 1976.
• Russko-chakasskij slovar’ (Русско-хакасский словарь. 30 000 слов), Gosudarstvennoe Izdat. Inostrannych i Nacionalnych Slovarej. 1961.
• Gregory D. S. Anderson, Xakas, Lincom Europa 1998.
• Tatyana Borgoyakova, Peter Knapp, Ilya Topoyev, Participant reference in Khakas narrative discourse, w: John M. Clifton, Deborah A. Clifton (red.), Comments on discourse structures in ten Turkic languages, SIL International 2002.
• Tatyana Borgoyakova, Peter Knapp, Ilya Topoyev, Khakas interlinear text with comments on discourse features, w: John M. Clifton, Deborah A. Clifton (red.), Comments on discourse structures in ten Turkic languages, SIL International 2002.
• N.A. Baskanov, A.I. Inkizekova-Grekyl, Chakassko-russkij slovar’ (Хакасско-русский словарь), Gosudarstvennoe Izdat. Inostrannych i Nacional’nych Slovarej 1953.
• John M. Clifton, Alphabets of ten Turkic languages, w: idem, Deborah A. Clifton (red.), Comments on discourse structures in ten Turkic languages, SIL International 2002.
• V.G. Karpov, Xakasskij jazyk (Хакасский язык), Jazyki Narodov SSSR, t. 2, 1996.
• Claus Schönig, South Siberian Turkic, Routledge 1998.

Zobacz też: Bibliografia języka chakaskiego i inne zasoby dotyczące tego języka według OLAC: http://www.language-archives.org/language/kjh.