Gerard David
Gerard David (ok. 1460-1523) – niderlandzki malarz, przedstawiciel wczesnego renesansu północnego, ostatni wybitny przedstawiciel szkoły brugijskiej.
W stylu Gerarda Davida we wszystkich okresach jego twórczości obecne są często eklektyzm i zamierzona archaizacja, nawiązywanie do wzorców wcześniejszego malarstwa. Przyczyny i cele tych tendencji nie są jednak jasne. Niektórzy sądzą, że celem nawiązywania do dawnych mistrzów była próba ożywienia sztuki Brugii, a więc rywalizacja z nowymi trendami pojawiającymi się w Antwerpii – zarzucając przy tym Davidowi brak wyobraźni twórczej. Była to jednak próba nieudana, gdyż po śmierci Gerarda Davida szkoła brugijska straciła znaczenie na rzecz malarstwa Antwerpii. Inni widzą jednak w jego dziełach elementy nowatorskie, zapowiadające późniejsze osiągnięcia malarstwa niderlandzkiego. W malarstwie Davida widać już także wpływy renesansu włoskiego.
Gerard David – życie i twórczość
Urodził się w mieście Oudewater w okolicach Utrechtu ok. 1460 roku. Jego ojciec, Jan David, także był artystą – prawdopodobnie pierwszym nauczycielem syna. O jego młodości wiadomo bardzo mało. Prawdopodobnie zanim udał się do Brugii, zamieszkiwał wraz z ojcem Haarlemie, gdzie formował się jego wczesny styl artystyczny.
Wczesne dzieła Davida wykazują wpływ malarzy takich jak Jacob Janszoon, Dieric Bouts i Geertgen Tot Sint Jans. Przykładem wczesnej stylistyki Davida może być Przybicie Chrystusa do krzyża (ok. 1480, Londyn, National Gallery) – dzieło to charakteryzuje bogactwo intensywnych kolorów, pozbawione dynamiki ujęcie postaci i brak silnego wyrazu emocjonalnego. Podobny charakter ma Boże Narodzenie (ok. 1490, Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie), w którym jeszcze wyraźniejsza jest świadoma archaizacja, nawiązanie do malarstwa gotyckiego Niderlandów. W sumie we wczesnych obrazach Gerarda Davida widoczny jest silny wpływ tradycji malarstwa Haarlemu (Ouwater, Geertgen), wyróżnia je jednak intensywny koloryzm, będący już świadectwem mistrzostwa Davida.
Od 1484 roku Gerard David był członkiem cechu malarzy działającego w Brugii. Przez kilka lat był członkiem jej rady, a od 1501 roku pełnił funkcję jej dziekana. Po śmierci Hansa Memlinga w 1494 roku Gerard David stał się czołowym malarzem tego miasta. Artystyczna chwała Brugii i jej potęga gospodarcza zaczęły jednak ustępować Antwerpii. Wiąże się z tym fakt, że dzieła Gerarda Davida są słabo udokumentowane, a jego malarstwo przez całe wieki pozostawało zapomniane. W Brugii Gerard David studiował przede wszystkim malarstwo Memlinga, ale także innych wielkich mistrzów niderlandzkich, takich jak Jan van Eyck, Hubert van Eyck, Rogier van der Weyden i Hugo van der Goes.
Po przybyciu do Brugii w malarstwie Gerarda Davida wystąpiła pierwsza znaczna zmiana stylistyczna, których w jego twórczości było kilka. Wiązało się to przede wszystkim z wpływem malarstwa Memlinga. Postacie stały się miękkie i naturalistyczne. Modelowanie przestrzeni i form geometrycznych stało się bardziej racjonalne. Do okresu tego należy np. Tryptyk Sedano (ok. 1495-1498, Paryż, Luwr), w którym wyróżnia się środkowy panel Tronująca Madonna z Dzieciątkiem i aniołami.
Rozpoczyna on wielkie obrazy ołtarzowe Davida, które są najbardziej cenione w jego twórczości – w tym omówione niżej dyptyk Sprawiedliwość Kambyzesa i tryptyk Chrzest Chrystusa czy Tryptyk Narodzin (1510-1515). Dojrzałe dzieła Gerarda Davida cechuje pewna surowość, ale także mistrzowskie operowanie kolorem, światłem i przestrzenią.
Najważniejszym obrazem Gerada Davida z tego okresu jest Sprawiedliwość Kambyzesa (Sąd Kambyzesa; 1498, Brugia, Groeningemuseum), dyptyk składający się z części Aresztowanie Sizamnesa i Ukraranie Sizamnesa. Zgeometryzowaną przestrzeń w obrazie tym podkreślają diagonalnie ułożone płytki podłogowe, diagonalizm widoczny jest także w kompozycji scen figuralnych. Można tu mówić o kompozycji wznoszącej, w której główne elementy przestrzeni dzieła stopniowo cofają się, ulegając rozbiciu na wiele drobniejszych przestrzeni. W Sprawiedliwości Kambyzesa zwraca uwagę także jedno z najwcześniejszych w malarstwie flamandzkim zastosowań akcesoriów typowych dla malarstwa renesansu włoskiego (np. putti, girlandy).
Sprawiedliwość Kambyzesa to wczesny przykład malarstwa historycznego, temat dzieła zaczerpnięty jest z Dziejów Herodota. Obraz przedstawia króla Persji Kambyzesa jako wzorzec sprawiedliwego władcy. Ukazuje aresztowanie i osądzenie, a następnie obdarcie ze skóry niesprawiedliwego sędziego o imieniu Sisamnes. Temat dzieła dopasowany jest do zamówienia, gdyż obraz zdobił pierwotnie salę rady miejskiej w ratuszu w Brugii.
Po Sądzie Kambyzesa malarstwo Davida przeszło kolejną znaczną transformację stylistyczną. Gerard David porzucił tłoczne i gęste sceny figuralne, nadając postaciom swoich dzieł pewną szlachetność. Przedstawiane osoby stają się wręcz miękkie i delikatne. Przykładem mogą być Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny (1505, Londyn, National Gallery), obraz, który zamówił kantor brugijskiego kościoła św. Donacjana Richard Visch van Capelle, oraz dzieło Gody w Kanie (ok. 1503, Paryż, Luwr – autorstwo niepewne).
Za najważniejsze dzieło Gerarda Davida należy obraz ołtarzowy, Tryptyk Chrztu Chrystusa (Chrzest Chrystusa, ok. 1501-1507, Brugia. Groeningemuseum; zobacz: Chrzest Chrystusa w sztuce i w religii). Prócz samej sceny chrztu Pańskiego, dzieło to przedstawia także donatorów – są to Jan de Trompes z Ostendy (z synem, lewe skrzydło) oraz jego żona Elżbieta van der Meersch (z córkami, prawe skrzydło). W środkowej części tryptyku zwraca uwagę interesujące przedstawienie nie tylko ciała Chrystusa, ale też jego zanurzonych w wodzie nóg.
W późnych dziełach Gerarda Davida widoczny jest już wpływ konkurencyjnego malarstwa Antwerpii. Wielkie wrażenie musiał wywrzeć na nim Quentin Massys, zwłaszcza ruch i życie w dziełach tego malarza. Od Massysa Gerard David przejął bardziej intymne i humanistyczne ujęcie motywów religijnych, które poza tym cechuje niekiedy powtarzalność (Gerard David te same motywy religijne malował wielokrotnie). Wpływ Massysa najbardziej widoczny jest w obrazach Zdjęcie z krzyża (różnie datowany, ok. 1495-1515, Nowy Jork, Frick Collection) i Ukrzyżowanie (ok. 1510–15, Berlin, Gemäldegalerie), które cechuje większy niż w innych dziełach Davida dramatyzm i dynamizm.