Fenomenalizm

Fenomenalizm – w filozofii: pogląd, według którego jedynie zjawiska (inaczej fenomeny, stąd też nazwa) są dostępne poznawczo, nie są natomiast dostępne w poznaniu byty odmienne od zjawisk (rozumiane np. jako istota rzeczy lub rzeczy same w sobie). Pozazjawiskowa istota rzeczy uznawana jest więc na gruncie fenomenalizmu za niepoznawalną (agnostycyzm), lub nawet nieistniejącą. Wyróżnć można także fenomenalizm w sensie metodologicznym, w odróżnieniu od zdefiniowanego wyżej fenomenalizmu w sensie ontologicznym. Według fenomenalizmu w sensie metodologicznym bada się nie świat rzeczy, ale świat zjawisk: świat zjawisk stanowi jedyny przedmiot poznania naukowego.

Polski termin jest przekładem niemieckiego Phenomenalismus. W języku angielskim – phenomenalism. W języku francuskim – phénoménalisme, także pehénoménisme.

Zobacz też: fenomenizm, stanowisko francuskiego filozofa Charles’a Bernarda Renouviera (kontynuacja fenomenalizmu Kanta, w której występuje jednak odrzuceniu istnienia rzeczy samych w sobie).

Fenomenalizm: epistemologia

Stanowisko, że poznawalne są jedynie zjawiska, nie rzeczy same w sobie, ma charakter epistemologiczny, nie przesądza ani o istnieniu, ani  o nieistnieniu rzeczy samych w sobie. Spotyka się jednak także określenie fenomenalizmu według którego wszystko, co nie jest zjawiskiem, stanowi jedynie konstrukt intelektu. Pogląd przyjmujący istnienie niezmiennych istot rzeczy to natomiast esencjalizm (przy pewnym rozumieniu tego terminu), esencjalizm jest więc przeciwieństwem fenomenalizmu w powyższym znaczeniu. Nie jest to jednak znaczenie ścisłe: istnieją nawet takie wersje fenomenalizmu, które istnienie rzeczy samych w sobie zakładają. Ich istnienie uznawał Immanuel Kant, który to zresztą był twórcą samego terminu “rzecz sama w sobie”.

Fenomenalizm przed Kantem reprezentowali oświeceniowi empiryści brytyjscy, John Locke i David Hume. W filozofii Kanta fenomen przeciwstawiany jest niepoznawalnej rzeczy samej w sobie (noumen, rzeczywistość pomyślana jako coś istniejącego samo w sobie, coś rzeczywistego samoistnie, a nie tylko pomyślanego). Do filozofów, którzy przyjmowali fenomenalizm w sensie epistemologicznym po Immanuelu Kancie, należeli np. Herbert Spencer (reprezentant ewolucjonizmu filozoficznego) oraz wielu filozofów analitycznych. Charakter fenomenalistyczny ma szeroko obecna w filozofii analitycznej teoria danych zmysłowych, sense data. Według niej tym, co dostępne jest w poznaniu, nie są ani rzeczy same w sobie (pozapodmiotowa rzeczywistość fizyczna), ani zjawiska, ale dane zmysłowe, “to, co się jawi”.

Bertrand Russell sformułował program przekładu wszelkich wypowiedzi o przedmiotach fizycznych na wypowiedzi mówiące wyłącznie o zjawiskach. Jest to program redukcji logiczno-językowej świata rzeczy do świata zjawisk, tzw. konstrukcja logiczna. Próby jego realizacji uznaje się jednak szeroko za nieudane. Postulowany w niej prymat zjawisk nad rzeczywistością uznaje się często w filozofii najnowszej za niezasadny, ponieważ to raczej samo doświadczenie jest pewnym konstruktem, którego powstanie umożliwia zewnętrzna wobec niego rzeczywistość.

Fenomenalizm metodologiczny

O istnieniu lub nieistnieniu pozapodmiotowej rzeczywistości fizycznej nie przesądza także fenomenalizm w sensie metodologicznym. Poglądy tego rodzaju nie określają jednak także tego, co jawi się w poznaniu, odnosząc się jedynie do przedmiotu i metody badań naukowych. Nauka nie bada natury świata, ale zjawiska, formułując rządzące nimi prawa. Nie bada się rzeczywistej natury świata i zachodzących w świecie procesów, ale jedynie ich stronę zjawiskową. Tylko zjawiskowa strona rzeczywistości daje się ująć w modele matematyczne i statystyczne oraz we wzory funkcjonalne. Jest tak orzede wszystkim dlatego, że jedynie ona jest czymś, co daje się zmierzyć.

Fenomenalizm w sensie metodologicznym stanowi podstawę nowożytnego programu i metody badań naukowych. Reprezentowali go np. David Hume, przedstawiciele pozytywizmu, empiriokrytycyzmu i neopozytywizmu (szczególnie Rudolf Carnap).