Escorial, Eskurial
Escorial, El Escorial, właśc. San Lorenzo de Escorial, także w formie Eskurial – monumentalne założenie architektoniczne obejmujące pałac królewski wraz z klasztorem, mauzoleum i kościołem św. Wawrzyńca. Położone w okolicach Madrytu, w mieście San Lorenzo de El Escorial, na terytorium wspólnoty autonomicznej Madryt. Zespół budynków w stylu wczesnorenesansowym, zbudowany w latach 1563-84. Jeden z największych budynków religijnych na świecie.
Historia Eskurialu
Król Hiszpanii Filip II Habsburg, kierując się tradycyjną hiszpańską pobożnością, zamierzał wybudować Escorial jako wotum dziękczynne. 10 sierpnia 1557 roku, w dzień świętego Wawrzyńca, wojska hiszpańskie pokonały Francuzów w bitwie pod St. Quentin (Saint-Quentin, Pikardia). Założenie miało więc być poświęcone właśnie św. Wawrzyńcowi (hiszp. san Lorenzo). Zespół składać miał się z klasztoru zakonu hieronimitów wraz z kościołem św. Wawrzyńca, stanowiąc jednocześnie rezydencję królów Hiszpanii i mauzoleum.
Escorial określa się więc często jako “pałac-klasztor”. Od początku miał to być późnorenesansowy monumentalny zespół architektoniczny, spełniający cele kontrreformacji, świadczący tak o mocarstwowej potędze Hiszpanii, jak i o jej przywiązaniu do wiary katolickiej. Przyczyną powstania Escorialu była także obietnica, którą już wcześniej złożył Filip II – wybudowanie mauzoleum dla swojego ojca, cesarza Karola V Habsburga.
Dużą część Eskurialu stanowi właściwy klasztor hieronimitów (następnie przekształcony w klasztor augustianów). Przeznaczony był on dla setki zakonników. Z klasztorem powiązane były seminarium, kolegium, duża biblioteka i wspaniała bazylika św. Wawrzyńca.
Prace rozpoczął 23 kwietnia 1563 roku Juan Bautista de Toledo (1515-1567), hiszpański architekt i inżynier wojskowy. Jest on autorem ogólnego planu Escorialu, budynku w kształcie prostokąta, z częścią pałacową i częścią klasztorną połączonymi budynkiem kościoła. Filip II nie był jednak zadowolony z pierwotnego planu architektonicznego i przeprowadził obszerne konsultacje, obejmujące wielu architektów. Swoje plany i opinie przedłożyli oni w 1567 roku przed Akademią Florencką. Dokumentacja nie zachowała się jednak do naszych czasów, wydaje się jednak, że przynajmniej częściowo plany te zostały wcielone w życie. Oficjalny kronikarz Escorialu, hiszpański historyk José de Sigüenza podaje, że następnie włoski architekt wojskowy Francesco Paciotto przedstawił rysunki, według których wybudowano kościół św. Wawrzyńca – także one nie zachowały się.
Po śmierci Juana de Toledo w maju 1567 kierownictwo prac przejął jego asystent Juan de Herrera (1530-1597). W 1572 roku przeprowadził on całościową reorganizację prac budowlanych, która miała na celu przyspieszenie pracy i obniżenie ogromnych kosztów budowy. Juan de Herrera wprowadził wiele innowacji ekonomicznych, takich jak mające obniżyć koszt przetargi dla podwykonawców i obróbka kamienia nie na placu budowy, ale bezpośrednio w kamieniołomach. Opracował także nowy projekt kościoła św. Wawrzyńca, odmienny od planów de Toledo. Herrera głosił z dumą, że wykonał w osiem lat (1572-1584) to, co w normalnych warunkach zajęłoby osiemdziesiąt lat. Budowa Eskurialu zakończyła się 13 września 1584 roku.
Hieronimici, których osadził w Eskurialu Filip II pozostali tam aż do 1854 roku, mimo że rząd Hiszpanii skasował zakon już wcześniej. W 1859 roku królowa Izabela II nadała klasztor grupie księży świeckich, którym przewodził święty Antonio Maria Claret. W 1885 roku król Alfons XII nadał klasztor w Eskurialu augustianom, którzy przebywają tam do dziś.
Zespół, jako “Klasztor i pałac w Eskurialu pod Madrytem”, został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Escorial jak dzieło architektury
Architektura założenia, zbudowanego w stylu późnego renesansu, jest bardzo surowa. Wrażenie takie stwarza przede wszystkim szary granit, z którego wybudowano Escorial. Surowość estetyki założenia wiąże się z faktem, że było ono klasztorem, ale przede wszystkim z surowością życia dworskiego Hiszpanii i panującymi na dworze hiszpańskim tendencjami dewocyjnymi i ascetycznymi. Escorial jest jednak przy tym arcydziełem architektury, które cechuje rzadko spotykana spójność. Surowy granit nie pozwala na stworzenie wyrafinowanego detalu architektonicznego, pozwolił jednak na stworzenie prostego i przejrzystego planu budynku – mimo jego monumentalnych rozmiarów.
Osobowość i gust Filipa II może budzić niechęć, także jej wszechobecność w estetyce Escorialu wpływa jednak na jego spójność – król może uchodzić za twórcę budynku w tym samym stopniu, co jego architekci. Filip II przyczynił się do zapoczątkowania w architekturze Hiszpanii całego nowego stylu, estilo desornamentado (“styl bezornamentowy”, “styl nagi” niedekoracyjny – zob. dekoracja), który od nazwiska Juana de Herrery określa się też jako “styl herreryjski”. Jedyną ozdobą fasady Escorialu są monumentalne portyki i pilastry w stylu doryckim. Styl Escorialu uchodzi czasem za emanację kultury hiszpańskiej, w rzeczywistości jednak jej się sprzeciwia – architektura Hiszpanii preferuje poza tym żywe kolory i wiele ozdób. Estilo desornamentado opiera się natomiast na przejrzystości struktury, geometryczności i podkreśleniu linii prostych.
Eskurial zbudowany jest na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, o wymiarach 207 × 162 m. Budynek składa się z trzech głównych części funkcjonalnych. Część południową zajmuje pałac królewski, z pomieszczeniami rezydencjonalnymi, reprezentacyjnymi i urzędowymi. Część południową zajmuje klasztor z 300 celami zakonników. Są to gmachy pięciopiętrowe. Część środkową zajmuje kościół św. Wawrzyńca z 43 ołtarzami.
Kościół św. Wawrzyńca, wzorowany na rzymskiej Bazylice św. Piotra, stanowi główny ośrodek założenia. Jest to bazylika na planie krzyża, z monumentalną kopułą. Przed nim znajduje się obszerny dziedziniec, Patio de los Reyes (“Plac Królów”). Wejście na dziedziniec prowadzi przez środkowy z trzech monumentalnych portali, które znajdują się w fasadzie budynku. Escorial ma także kilka mniejszych dziedzińców, w tym dziedzińce boczne klasztoru i kolegium – w sumie posiada 16 dziedzińców i 86 klatek schodowych. W narożach Escorialu znajdują się cztery wieże.
Mauzoleum królów Hiszpanii (“panteon”) mieści się w piwnicach Escorialu, znajdują się w nim grobowce królewskie. Już król Filip II zamierzał stworzyć w Escorialu mauzoleum Karola V, własne i swoich następców. Niemal wszyscy kolejni królowie Hiszpanii pochowani są w Escorialu (z wyjątkiem Filipa V, Ferdynanda VI i Alfonsa XIII). Ze względu planuje się przy tym, by w panteonie Eskurialu spoczęli Juan Carlos, królowa Zofia i obecny król Hiszpanii Filip VI.
Wnętrza Escorialu są bogato wyposażone, z ważną dla dziejów sztuki dekoracją malarską i architektoniczną, a także kolekcją arcydzieł malarstwa i cennych gobelinów. Gabinet i komnata sypialna Filipa II urządzone są bardzo surowo, na wzór klasztornej celi. Władca rządził z tego miejsca Hiszpanią i jej kolonialnym imperium aż do swojej śmierci w 1598 roku. Dekorację Escorialu w XVIII wieku zmienili znacznie Karol III i Karol IV, którzy traktowali Eskurial jako rezydencję podmiejską, a także myśliwską, uzupełniającą pałac królewski w Madrycie. We wnętrzach klasztoru znajduje się kapitularz, także mieszczący bogatą kolekcję obrazów, oraz biblioteka ze zbiorem manuskryptów.
W ogrodzie Eskurialu znajduje się pawilon Karola IV. Także tu zgromadzona jest bogata kolekcja obrazów, przede wszystkim malarstwa włoskiego i hiszpańskiego, a także zbiory francuskiej porcelany.
Escorial jako muzeum i biblioteka
Władcy Hiszpanii zgromadzili w Escorialu także znaczną bibliotekę, obejmującą ponad 40 tysięcy książek, w większości bardzo rzadkich. Zbiory Escorialu obejmują 4742 cenne manuskrypty greckie, łacińskie, hiszpańskie, arabskie i hebrajskie, często iluminowane.
Zbiory malarstwa olejnego Escorialu obejmują około 16000 obrazów, w tym przede wszystkim wielkich mistrzów malarstwa hiszpańskiego (Diego Velázquez, Francisco de Zurbarán, Jusepe de Ribera, El Greco) i malarzy włoskich (Tycjan). Wielkie znaczenie ma także dekoracja malarska Escurialu, obejmująca około 540 malowideł ściennych. Do jej stworzenia Filip II zaprosił wielu malarzy włoskich, co przyczyniło się do rozkwitu malarstwa hiszpańskiego w XVII wieku. Wielu z nich (np. Vicente Carducho, Eugenio Caxés, Luca Cambiaso, Federico Zuccari) osiedliło się na stałe w Hiszpanii. Nad dekoracją Escurialu pracowali także malarze rodzimi, np. Juan Fernández de Navarrete. Imponują zwłaszcza malowidła monumentalne przedstawiające bitwy pod St. Quentin i Higueruelą.
Miasto San Lorenzo de El Escorial
Samo miasto San Lorenzo de El Escorial położone jest na terenie regionu autonomicznego Madryt i stanowi część aglomeracji madryckiej. Liczy ono 18088 mieszkańców (2018). Położone jest 45 kilometrów na północny zachód od centrum Madrytu, na obszarze górzystym (Góry Kastylijskie, pasmo Sierra de Guadarrama).