Ekfraza
Ekfraza – literacki, w tym zwłaszcza poetycki opis dzieła sztuki (obrazu, rzeźby, rzadziej budynku). Gatunek literacki ukształtowany w późnej literaturze starożytnej Grecji i Rzymu, szczególnie ceniony w literaturze renesansu i baroku.
Początkowo jednak ekfraza traktowana była jako figura retoryczna, znaczenie genologiczne jest wtórne. Pojęcie ekfrazy jest przy tym wieloznaczne, prócz osobnych utworów poświęconych dziełom sztuki (najczęściej poematy opisowe) obejmować może też fragmenty im poświęcone.
Ekfraza jako figura retoryczna
Pojęcie ekfrazy jest bardzo częste w retoryce starożytnej. Nie odnosi się jednak zazwyczaj tylko do dzieł sztuki, ale obejmuje żywe, silnie oddziałujące na odbiorcę opisy dowolnych przedmiotów postrzegalnych zmysłowo. Greckie słowo έκφρασις, ekfrasis, oznacza “dokładny opis”. W języku łacińskim oddaje się je w formie ecphrasis lub jako tłumaczenie w formie descriptio.
Opisy takie jako elementy mowy stanowią figury retoryczne. Wszelkie starożytne i średniowieczne opisy literackie dzieł sztuki nazywamy więc ekfrazami ex post. Sam termin “ekfraza” pojawia się po raz pierwszy w pismach retorycznych Dionizjusza z Halikarnasu (Rhet. X 17).
W retoryce greckiej i rzymskiej pisanie ekfraz należało do ulubionych ćwiczeń szkolnych, kształcących warsztat przyszłego mówcy. Szkolna ekfraza była więc rodzajem rozprawki, w której należało w sposób plastyczny, żywy i obrazowy opisać umieszczony przed oczyma ucznia przedmiot. Aelius Theon, sofista icamerinokomn orator z I wieku n.e., zestawił wstępne ćwiczenia dla oratorów – progymnasmata – wśród których dużą rolę odgrywa właśnie ekfraza. Opisywane były nie dzieła sztuki, ale osoby, zdarzenia, miejsca, pory roku, święta itp. Ćwiczenia tego rodzaju rozpowszechniły się także w retoryce starożytnej za sprawą przekładu łacińskiego dzieła Progymnasmata przypisywanego Hermogenesowi z Tarsu (II w.), którego dokonał Pryscjan (Praeexercitamina, V w.). Dzieło to zawiera porady i zalecenia dotyczące pisania ekfraz, które określa jako descriptiones (“opisy”).
Już w późnej starożytności, w obrębie tzw. drugiej sofistyki, zaczyna pojawiać się tendencja zawężania definicji ekfrazy do opisów dzieł sztuki. Czynią tak np. Mikołaj Sofista (V w.), który opracował własne progymnasmata, a także Libanios, Kallistratos (autor krótkiego dzieła Ekphraseis, łac. Statuarum descriptiones) i Flawiusz Filostrat (autor dzieła Obrazy, szczególnie popularnego w literaturze nowożytnej). Opis dzieła sztuki dostarczał tematyki erudycyjnej, wyszukanej, którą ceniła retoryka późnej starożytności. W zasadzie jednak utożsamienie ekfrazy z opisem literackim dzieła sztuki zaszło dopiero w literaturze nowożytnej.
Wiele uwagi tworzeniu opisów poświęcały również traktaty retoryczne i sztuki poetyckie (artes poeticae) średniowiecza. Poetyki średniowieczne mają charakter silnie retoryczny, w związku z czym ekfraza poetycka nie jest w nich ściśle oddzielona od ekfrazy retorycznej. Tworzeniu opisów poetyckich wiele uwagi poświęcają np. Mateusz z Vendôme (Ars versificatoria, XII w.) i Godfryd z Vinsauf (Poetria nova – Nowa poetyka, XIII w.).
Z pojęciem ekfrazy wiąże się również pojęcie hypotypozy, niekiedy mylone lub stosowane zamiennie. Hypotypoza to opis szczególnie sugestywny, przemawiający do zmysłów, stwarzający wrażenie “namacalności”. W przeciwieństwie do ekfrazy, opis nie odnosi się do konkretnych dzieł sztuki w sposób opisowy, ale stanowi słowny ekwiwalent dzieła sztuki, rodzaj jego transpozycji z środków wizualnych na środki słowne (por. adaptacja). Niekiedy jest to utwór fabularny, w którym fabuła to alegoria dzieła plastycznego.
Ekfrazy w literaturze starożytnej
Mimo że ekfraza nie oznaczała w starożytności opisu dzieła sztuki, same takie opisy mają w niej bogatą i złożoną historię. Rozpoczyna się ona słynnym opisem tarczy Achillesa w Iliadzie (XVIII 483-60, który może uchodzić za locus classicus, punkt wyjścia późniejszych opisów dzieł sztuki. Homera naśladuje już przypisywany Hezjodowi obszerny poemat Tarcza, pierwsza osobna ekfraza literacka. Wergiliusz w Eneidzie tworzy liczne paralele, a nawet imitacje Homera – należy do nich wzorowany na opisie tarczy Achillesa opis tarczy Eneasza (Eneida, VIII, 626-731). Przykłady takie pojawiają się również w późniejszej epice greckiej i rzymskiej, np. opis tarczy Dionizosa w eposie Dionysiaca (Dzieje Dionizosa) Nonnosa z Panopolis (V w.).
W epice starożytnej występuje jednak także wiele innych wzorców ekfrazy. W okresie hellenistycznym interesujące ekfrazy pojawiają się tak w poezji epickiej, jak i w sielance, najbardziej charakterystycznym gatunku literackim epoki. Do homeryckiego opisu tarczy Achillesa nawiązuje opis płaszcza Jazona w poemacie Argonautica (Wyprawa Argonautów po złote runo) Apolloniosa z Rodos (I 730-67). W sielankach hellenistycznych występuje np. opis kosza Europy u Moschosa (43-62) oraz opis wieśniaczej czary u Teokryta (Sielanki, I 26-56). Wiele ważnych dla rozwoju sztuki i silnie utrwalonych kulturowo ekfraz przekzał także filozof Lukian z Samosat (w tym anegdoty dotyczące życia i malarstwa Apellesa).
Opisy dzieł sztuki w literaturze rzymskiej opierają się na wzorcach hellenistycznych. W najdłuższym epyllionie Katullusa (64) ekfraza jest wręcz zasadą kompozycyjną, wśród opisów przedmiotów nieożywionych występuje tu np. opis dekoracyjnej pościeli. Lukrecjusz w poemacie filozoficznym De rerum natura (O naturze rzeczy, I 33-40) zawiera fragment mówiący o Marsie i Wenus, który stanowi opis obrazu hellenistycznego. Niekiedy ekfrazy literackie są cennym źródłem wiedzy o sztuce starożytnej. Opis tkaniny Minerwy i tkaniny Arachne w Metamorfozach Owidiusza (VI 70-128) to ciekawy materiał porównawczy, który kontrastuje założenia estetyczne sztuki greckiej w okresie hellenistycznym i w okresie klasycznym.
Bardzo często ekfrazy pojawiają się w epigramatach greckich, stanowiąc zwięzłe opisy obrazów i rzeźb, często z elementami interpretacyjnymi. Rodzajem ekfrazy może być również starożytne epitafium, gdyż często odwołuje się nie tylko do osoby zmarłego, ale też stanowi opis jego nagrobka. Epigramaty takie pojawiają się w okresie klasycznym, a Antologia Palatyńska zawiera już bardzo wiele takich utworów – ekfraza w formie epigramatu stała się osobnym podgatunkiem literackim, ze względu na znaczną popularność Antologii Palatyńskiej kontynuowanym w literaturze nowożytnej.
W literaturze starożytnej pojawiają się również literackie opisy budynków. Pierwszym z nich był opis w zasadzie fantastyczny, opis pałacu Alkinoosa w Odysei (VII 84-132) – zarazem jest to pierwszy w literaturze starożytnej opis ogrodu. W Eneidzie Eneasz opisuje malowidła ścienne świątyni Junony w Kartaginie, a także drzwi świątyni Apollina (I 446-93;VI 20-30). Owidiusz opisuje w Metamorfozach pałac króla słońca (II 1-18).
Z przykładów tych widzimy, że poetów starożytnych bardziej interesowały fantastyczne pałace i miasta, niż rzeczywista architektura (pewnym wyjątkiem są np. opisy willi u Stacjusza). Miało się to zmienić dopiero w erze wczesnochrześcijańskiej i w literaturze bizantyjskiej, kiedy to stosunkowo często powstawały literackie opisy kościołów, niekiedy powiązane z biblijnymi opisami Świątyni Jerozolimskiej. Najbardziej znane ekfrazy tego rodzaju stworzył bizantyjski poeta Paweł Silencjariusz – są to dzieła Opis kościoła Hagia Sophia (Ekphrasis tu autes Hagias Sophias) i Opis podium dla śpiewaków (Ekphrasis tu ambonos) w kościele Hagia Sophia.
Bliskim ekfrazie jest w literaturze starożytnej i późniejszej motyw locus amoenus, “miejsca przyjemnego” (w tym opis ogrodu). Rozpoczyna go w literaturze greckiej opis przyrody wokół jaskini Kalipso w Odysei. Motyw ten jest pojawia się w liryce i tragedii greckiej (Safona, Sofokles), rozpowszechnia się jednak silnie dopiero w literaturze rzymskiej. W literaturze renesansu i baroku opisy ogrodów są bardzo bogato reprezentowane (w Polsce także opisy dworków z ich ogrodami – np. fraszki Jana Kochanowskiego, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza).
Ekfraza w literaturze nowożytnej i późniejszej
Ekfrazy a sztuka nowożytna
Ekfrazy szczególnie popularne stały się w literaturze renesansu – tak ze względu na modne naśladownictwo wzorców literatury starożytnej, jak i ze względu na szczególne zainteresowanie sztukami pięknymi właśnie w tej epoce. Jeszcze większe znaczenie, niż nowe ekfrazy powstające na podstawie nowych i dawnych dzieł sztuki – miały nowe dzieła sztuki powstające na podstawie ekfraz starożytnych. Szczególnie często źródłem inspiracji artystycznej były Metamorfozy Owidiusza (freski na suficie w Palazzo Farnese, które wykonał Annibale Carracci) i Flawiusz Filostrat (np. obrazy w Komnacie Alabastrowej). Także z ekfraz Filostrata czerpie obraz Galatea, który stworzył Rafael Santi (1513, Rzym, Villa Farnesina).
Innym częstym źródłem inspiracji artystycznej był filozof Lukian z Samosat. Giovanni Antonio Bazzi (Sodoma) w także stworzonym dla Villa Farnesina fresku Zaślubiny Roksany i Aleksandra (1516-1519) wzoruje się na podanym przez Lukiana z Samosat opisie dzieła Apellesa stworzonego dla Aleksandra Wielkiego. Z Lukiana pochodzi także temat dzieła Oszczerstwo według Apellesa Sandro Botticellego (ok. 1494, Florencja, Galeria Uffizi). Jest to zresztą pierwszy obraz renesansowy, który odwzorowuje ekfrazę starożytną. Ekfrazami z różnych źródeł starożytnych posługiwał się często Tycjan. Święto Wenus (1518, Madryt, Prado) odwołuje się do Filostrata. Obraz Bachus i Ariadna (1520-1523, Londyn, National Gallery) czerpie z omówionego wyżej epyllionu Katullusa (opis pościeli, którą wykonali Peleus i Tetyda).
Ekfraza w literaturze nowożytnej
W literaturze renesansu ekfraza to antykizacja, nie tylko naśladowanie przeszłości, ale także próba jej wiernego odtworzenia. Mówić więc możemy o “ekfrazie ekfrazy”. Celem było często podkreślenie erudycji autorów, zwiększenie prestiżu patronów sztuki przez odwołanie się do starożytnej świetności – z czego korzystali również chętnie odwołujący się do ekfraz artyści.
Narodziny Wenus Botticellego (ok. 1485, Florencja, Uffizi) opierają się już nie na ekfrazie starożytnej, ale na jej nowożytnym naśladownictwie. Źródłem jest tu humanista renesansowy Angelo Poliziano, który stworzył fikcyjną ekfrazę płaskorzeźb wykonanych przez rzymskiego boga Wulkana dla jego małżonki Wenus, umieszczonych na drzwiach jej świątyni. Innym humanistą renesansowym tworzącym ekfrazy był Mario Equicola. Na podstawie jego dzieła Giovanni Bellini namalował obraz Uczta Bogów (1514, Waszyngton, National Gallery of Art).
Literatura renesansu i baroku kontynuuje także tradycje ekfraz z epigramatów Antologii Palatyńskiej. Przykłady stanowić mogą zbiory poetyckie La Galleria Giambattisty Marino (1620) i poemat Andrew Marvella Gallery. Były to barokowe utwory konceptystyczne, w których opisy dzieł sztuki nastawione są na niezwykłość i efektowność. Rozwijała się także poezja emblematyczna, obok właściwych emblematów zawierająca opisy dzieł i inne odwołania do nich – ekfrazy zawierają np. komentujące emblematy wiersze, które tworzył Andrea Alciato (Alciatus). Były one szeroko naśladowane (w Polsce parafrazy Alciatusa tworzył Mikołaj Rej), wywarły też znaczny wpływ na samą twórczość artystyczną renesansu i baroku.
Rodzajem związanej z ekfrazą epigramatyki jest francuski gatunek literacki blason (zwłaszcza w typie médaillon) – w tym przypadku ekfraza jest inspiracją dla innych utworów literackich. Utwory przynależące do tego gatunku w swoich przedmiotach przedmiotów i ludzi (np. ukochanych) wzorują się na literackich i retorycznych opisach dzieł sztuki. Postępują według zasad retorycznych, np. opisując kobietę w kolejności od stóp aż po głowę – kierując się zasadami opisu rzeźb. Blason jest więc jakby odwróceniem ekfrazy.
Kontynuowana jest też tradycja Metamorfoz Owidiusza. Renesansowy poeta angielski Edmund Spencer w poemacie Faerie Queene (Królowa Wieszczek) przedstawia rozległy opis tkaniny Arachne. Szekspir w poemacie Gwałt na Lukrecji tworzy opis oblężenia Troi w formie ekfrazy. Częste w literaturze nowożytnej było także łączenie ekfraz z alegoriami o charakterze moralistycznym. Na model ten wpłynęła Tablica Kebesa (I/II w. n.e., tradycyjnie przypisywana Kebesowi z Teb), dzieło, które cieszyło się niegdyś znaczną popularnością. Jego najbardziej znaną realizację przedstawił Pierre le Moyene w dziele Peintures morales (“Obrazy moralne”).
W literaturze angielskiej XVII i XVIII wieku modne były ekfrazy w postaci opisów domów i posiadłości wiejskich angielskiej arystokracji. Gatunek ten zapoczątkował Ben Johnson w wierszu To Penthurst, nawiązującym do opisów willi u Stacjusza. Ten typ ekfraz stał się w literaturze angielskiej bardzo częsty, tworzyli je np. Thomas Carew, Andrew Marvell, Robert Herrick i Alexander Pope. Stanowi on ciekawy element preromantyczny, rozpoczynający podobne opisy domów wiejskich w literaturze obyczajowej romantyzmu angielskiego (Jane Austen) i opisy zamczysk w angielskiej powieści gotyckiej i historycznej (Walter Scott, Emily Brontë). W literaturze romantyzmu najbardziej znana ekfraza to Oda do urny greckiej Johna Keatsa (1819).
Ekfraza w literaturze polskiej
W literaturze staropolskiej ekfraza była zjawiskiem częstym głównie w erudycyjnych utworach łacińskich (np. Joachim Bielski, Istulae convivium. In nuptiis Stephani Primi regis Poloniae et principis Annae, 1576), znajdującej się w obrębie erudycyjnej literatury humanistycznej – pisano jednak także ekfrazy w języku polskim. W dziele Bielskiego ekfraza to centralna część utworu, stanowiącego przegląd władców Polski od mitycznego Lecha aż po Stefana Batorego (którego zaślubinom z Anną Jagiellonką poświęcone jest dzieło). Opisywana jest w nim zasłona z portretami królów Polski. Cechy ekfrazy ma np. Proporzec Jana Kochanowskiego, dzieło pełne reminiscencji historycznych i artystycznych.
Wiele ekfraz, które stworzył Andrea Alciato, parafrazował Mikołaj Rej. Zostały one włączone do zbioru Źwierzyniec (1567, w tym utwory Nadzieje figura, Wiary figura, Sławy figura, Occasio, to jest trefunek i inne). Mikołaj Rej pisał także samodzielne, oryginalne ekfrazy włączone do Źwierzyńca (np. Rycerz krześcijański, Człowiek poczciwie pobożny). Kunsztowne ekfrazy typu barokowego odnaleźć można np. w wierszowanym romansie Nadobna Paskwalina Samuela Twardowskiego. Były to opisy fikcyjnych dzieł sztuki, w relacji z pielgrzymki Przeważna legacyja (1633) Samuel Twardowski opisał jednak także dzieła rzeczywiste. Są to deskrypcje budynków, które poeta widział osobiście w Stambule, w tym pałacu sułtańskiego, kilku meczetów i kościoła Hagia Sophia. Mimo że są relacją z własnych doświadczeń peregrynacyjnych, stosują się ściśle do retorycznego wzorca tworzenia ekfraz. Deskrypcje autoptyczne dzieł architektury tworzyli w polskiej literaturze barokowej także Andrzej Jarzębski (Gościniec, albo krótkie opisane Warszawy, 1634) i Franciszek Gościecki (Poselstwo wielkie, 1732). Nie brakowało ich także w literaturze pamiętnikarskiej, chorografii, opisach podróży, epigramatach i epistolografii.
Ekfrazy były popularne także w literaturze polskiego oświecenia. Klasyczna, dostojna poetyka starożytnej ekfrazy realizowana była zwłaszcza w formie ody. Znane przykłady to Oda na pokój marmurowy (1771), której autorem był Adam Naruszewicz, oraz utwór poetycki Jana Pawła Woronicza Na pokoje nowe w Zamku Królewskim (1786). Dzieła te nawiązują do konwencji literackiej katalogu władców. Twórczość ekfrastyczna uprawiana była także w XIX wieku, utraciła jednak spójność. Wiązało się to z załamaniem tradycji nauczania klasycznego i odejściem od ustalonych konwencji retorycznych – dawniej ścisły związek opisu dzieła sztuki z retoryką osłabł. Opisy dzieł sztuki łączą się częściej z treściami symbolicznymi, przeżyciami osobistymi bohaterów oraz elementami społeczno-politycznymi – przykładem mogą być opisy dzieł sztuki w Luwrze w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego.
Gatunek rozkwitł ponownie w literaturze polskiej XX wieku. Zainteresowało się nim wielu poetów – zwłaszcza Wisława Szymborska (Kobiety Rubensa, Dwie małpy Bruegla) i Stanisław Grochowiak (Płonąca Żyrafa, Lekcja anatomii Rembrandta). Hypotypoza to natomiast Karuzela z madonnami Mirona Białoszewskiego, wiersz, który buduje atmosferę dzieła sztuki plastycznej.