Dyskurs

Dyskurs – każdy komunikat dłuższy niż zdanie – np. akapit i rozmowa. Tak rozumiany dyskurs stanowi przedmiot badań analizy dyskursu oraz pragmatyki językoznawczej. Każdy dyskurs stanowi tekst spójny, ale o jego spójności stanowią nie tylko warunki spójności składniowej, ale także jego kontekst kulturowy i konsytuacja. W związku z tym pojęcie dyskursu, samo w sobie proste (“wypowiedź dłuższa, niż zdanie”) stało się współcześnie przedmiotem zainteresowania filozofów i badaczy kultury, zwłaszcza w perspektywie postmodernizmu i poststrukturalizmu. Porównaj: analiza dyskursu.


Dyskurs nie jest więc tylko wybranym znaczącym fragmentem wypowiedzi mówionej lub pisanej – tak w formie dialogu, jak i monologu. Rozpatrywany jest także jako zespół zachowań językowych (praktyk grupowych), przede wszystkim społecznych lub retorycznych i poznawczych, a także jako zespół właściwości języka, które umożliwiają odbijanie tych praktyk, wpływanie na te praktyki i ograniczanie tych praktyk. Charakteryzowany jest więc przede wszystkim przez intencje i cele swoich uczestników, a także funkcje, które ma pełnić. Ma się tu więc na myśli ogólnie rozumiane komunikowanie się za pomocą mowy, ujęte jednak specyficznie – jako “rozprawianie”, “dyskutowanie”, “przemawianie”, “rozmawianie” w określonej konsytuacji i w określonym kontekście kulturowym. Wyróżnia się np. “dyskurs filozoficzny”, “dyskurs naukowy”, “dyskurs teologiczny”  – dyskursy o uporządkowanej i systematycznej strukturze, oraz przeciwstawiane im dyskursy związane z sytuacjami życia codziennego. Forma i treść dyskursu określane są poprzez historyczne, charakterystyczne dla danej epoki koncepcje poznawcze; poprzez rodzaj komunikacji oraz praktyczne warunki formułowania wypowiedzi (kto co mówi, do kogo to mówi, w jakiej sytuacji, w jakim celu).

Do filozofii termin “dyskurs” wprowadził Kartezjusz (Discours de la méthodeRozprawa o metodzie), posługiwali się nim także Gottfried Wilhelm Leibniz i Immanuel Kant. W języku ogólnym, potocznym słowo to może znaczyć “rozmowa”, “dyskusja”, “przemówienie”. Etymologia: od łacińskiego rzeczownika discursus – “wielokierunkowy ruch”, “bieganie w różne strony”, “rozmowa”, “dyskusja”, “rozprawa”, “przemówienie”. W innych językach: język angielski – discourse; język francuski – discours; język niemiecki – Diskurs; w łacinie podobne znaczenie ma termin ratiocinatio.

Pojęcie dyskursu obecne jest w wielu naukach i perspektywach badawczych – w językoznawstwie, filozofii, logice, naukach społecznych czy naukach o literaturze. Przybiera w nich rozmaite znaczenia i konteksty znaczeniowe. Można jednak wyróżnić zespół punktów wspólnych, które zawierają różne definicje dyskursu. Są to: ścisły związek dyskursu z kontekstem społecznym języka; ujmowanie dyskursu jako narzędzia komunikacji; definiowanie dyskursu jako takiego elementu języka czy innego kodu, który faworyzuje określone zestawy elementów językowych (określone słownictwo, składnię czy też przynależność gatunkową wypowiedzi).

Dyskurs w językoznawstwie. Analiza dyskursu

W językoznawstwie termin “dyskurs” jest bliskim odpowiednikiem terminu “tekst” – niekiedy pojęcia te stosowane są zamiennie. Językoznawcy Geoffrey Leech i Mick Short definiują dyskurs w kategoriach wymiany językowej między nadawcą a odbiorcą. Forma tej wymiany określana jest przez czynniki społeczne. Tekst jest natomiast dowolnym komunikatem pisanym lub mówionym, wiadomością zakodowaną w formie dźwiękowej lub wizualnej. Michael Stubbs (Disocurse Analysis, 1981) zwraca uwagę na fakt, że w socjolingwistyce pojęcia dyskursu i tekstu traktowane są często jako opozycyjne, przy czym jednak opozycyjność tę określa się rozmaicie. Opozycja dyskurs-tekst rozumiana może być jako: opozycja między wypowiedzią mówioną a wypowiedzią pisaną; opozycja między wypowiedzią interaktywną a statyczną; opozycja między wypowiedzią obszerną a wypowiedzią o dowolnej długości; opozycja pomiędzy wypowiedzią o wysokiej spójności a wypowiedzią o nieokreślonej spójności.

Dyskurs ujmowany jest często w językoznawstwie jako rodzaj ogniwa pośredniczącego między systemem językowym a jego realizacjami w konkretnych aktach mowy. Relacje pomiędzy systemem językowym i aktami mowy bada gałąź językoznawstwa – analiza dyskursu. Opisuje ona normy i strategie stosowane przez użytkowników języka przy tworzeniu wypowiedzi – zwłaszcza te, dla których istotny jest kontekst kulturowy, wzorce społeczne oraz panujące wzorce gatunkowe, właściwe dla określonych typów wypowiedzi. Przedmiotem zainteresowania analizy dyskursu mogą być np. zdania o podobnym znaczeniu, lecz różnie skontekstualizowane, takie jak “Nie masz psa”, “Szkoda, że nie masz psa”, “Myślę, że nie masz psa”.

Jak zauważono wyżej,  forma i treść dyskursu określane są poprzez właściwe dla panującego kontekstu historycznego i społecznego koncepcje poznawcze, warunki komunikacyjne czy warunki formułowania wypowiedzi. Uwarunkowania te mają charakter społeczny – dyskurs rozumiany na tle interakcji społecznej bada przede wszystkim socjolingwistyka. Forma tej interakcji zależy przede wszystkim od sytuacji i celu oraz od podmiotu i adresata wypowiedzi.

Dyskursywność, dyskursywny, poznanie dyskursywne

W teorii poznania rzeczownik “dyskursywność” i przymiotnik “dyskursywny” (zwłaszcza w zestawieniu “poznanie dyskursywne”), a niekiedy także “dyskurs” – znaczy mniej więcej tyle, co “logiczny”, “myślowy”, racjonalny (najczęściej – racjonalny i jednocześnie dokonany za pomocą środków językowych). Znaczenie to nie wiąże się ściśle z omówioną wyżej definicją językoznawczą dyskursu jako rodzaju komunikatu.

Poznanie dyskursywne przeciwstawia się zwłaszcza poznaniu intuicyjnemu i spostrzeganiu, a więc prostym i bezpośrednim aktom poznawczym. W odróżnieniu od nich, w poznaniu dyskursywnym cel poznawczy osiąga się za pomocą szeregu pośrednich operacji myślowych, najczęściej wyrażalnych za pomocą środków językowych. Głównym rodzajem poznania dyskursywnego jest rozumowanie. Poznanie dyskursywne to zespół procesów poznawczych (zwłaszcza rozumowań), które zdążają do celów poznawczych poprzez powiązane ze sobą logicznie ogniwa pośrednie.

Jürgen Habermas. Dyskurs jako społeczna forma komunikacji

W ujęciu niemieckiego filozofa Jürgena Habermasa dyskurs rozpatrywany jest przede wszystkim jako społeczna forma komunikacji – traktowany jest przede wszystkim jako rodzaj argumentacji. Habermas przedstawił zestaw warunków, które musi spełniać dyskurs rozumiany jako narzędzie kształtowania harmonijnego współżycia społecznego. Warunki te obejmują osiąganie zgody między partnerami komunikacji społecznej – w działaniach spornych, w wymianie argumentów i stanowisk, w prezentacji odmiennych punktów widzenia. Rozpatruje się tu dwa główne rodzaje dyskursu, “dyskurs teoretyczny”, obejmujący twierdzenia, i “dyskurs praktyczny”, obejmujący normy postępowania.

Do stawianych przez Habermasa dyskursowi społecznemu wymogów (określających “dyskurs idealny”) należą: formułowanie przez jego uczestników wypowiedzi zrozumiałych dla innych; powstrzymywanie się przed wygłaszaniem opinii, o których prawdziwości nie jest się przekonanym; nienaruszanie w wypowiedzi przyjętych norm społecznych; zgodność wypowiedzi z rzeczywistymi intencjami autora; przyjmowanie postawy współdziałania zamiast postawy rywalizacji. Dyskurs idealny musi więc być ujęty w pewne ramy proceduralne. Zapewniają one pełną wymienialność ról partnerów w dialogu, równość partnerów oraz wolność wypowiedzi. Gdy jeden z uczestników dyskursu nie podtrzymuje roszczenia do prawdziwości opinii, jej szczerości zgodności z normami społecznymi, konieczne jest przejście na metapoziom dyskursu, w którym ustala się ponownie warunki porozumienia.

Koncepcja Habermasa nie może być traktowana jako koncepcja uzasadniania twierdzeń o charakterze logicznym. Dla uzasadniania twierdzeń istotna jest tu bowiem nie tylko poprawność logiczna, ale także ich zgodność z przyjętymi procedurami. Przyjmowanie procedur nie odwołuje się do formy wypowiedzi, ale do stawianych przed wypowiedziami wymogów sprawności komunikacji społecznej.

Do dyskursywnego przyjęcia twierdzeń i dyskursywnego ich uzasadniania konieczna jest przede wszystkim zgoda wszystkich stron uczestników dyskursu. Przymus może wręcz stanowić wręcz powód odrzucenia twierdzenia – nie jest więc konieczne do odrzucenia twierdzenia wykazanie jego wad logicznych lub materialnych. Koncepcja ta ma także wymiar etyczny (“etyka dyskursu”, mowa regulowana wymogami moralnymi).

Michel Foucault i postmodernizm

Głównym teoretykiem dyskursu w obrębie postmodernizmu był Michel Foucault. W Archeologii wiedzy Foucault określa to pojęcie następująco, wskazując na złożoność terminu: Zbiór wszystkich rzeczywistych wypowiedzi (zarówno mówionych, jak i pisanych), w ich zdarzeniowym rozproszeniu i jednostkowym zjawianiu się, które jest im właściwe. Na najbardziej ogólnym poziomie dyskursem jest według Foucaulta po prostu użycie języka, czy to pisanego, czy to mówionego. W myśli Foucaulta istotna jest nie tyle analiza samego pojęcia dyskursu, co rozpatrywanie rządzących nim praw społecznych.

Według Foucaulta dyskurs realizowany za pomocą języka naturalnego, względnie innych kodów. Bardziej istotne niż znaczenie kodów używanych w produkcji dyskursu są jednak zawarte w tych kodach relacje władzy. Społeczeństwa wytwarzają metody i procedury kontrolne, które rządzą dyskursem – nie ma dyskursów czystych, niepoddanych uprzedniej interwencji ludzkiej. Kody językowe i ich znaczenia nie są czymś zewnętrznym i niezależnym wobec uwarunkowań historycznych i sytuacji społecznej. Spośród uwarunkowań tego rodzaju największe znaczenie mają konflikty w sferze władzy, konflikty społeczne i polityczne.Do metod kontroli dyskursu należą przede wszystkim wprowadzanie opozycji między fałszem i prawdą, odrzucanie szaleństwa i zakazywanie użycia pewnych słów. Społeczeństwo to rodzaj pola walki pomiędzy dyskursami – jednostka może wypowiadać się przeciw panującym w danym kontekście społecznym ideologiom (w tym także poprzez szaleństwo) lub podporządkować się im.

Późniejsi badacze dyskursu operujący w nurcie postmodernizmu wprowadzają jednak do tego pojęcia modyfikacje, które czynią je bardziej złożonym. Tak np. James L. Kinneavy w pracy A Theory of Discourse z 1987 roku poszukuje bardziej formalnego ujęcia dyskursu. Charakteryzowany jest on poprzez działania jednostek w określonym miejscu i czasie; stanowi proces językowy (nie system) o określonym początku, przebiegu i końcu; ustala kontekst sytuacyjny i językowy tekstu. Dyskurs jest to więc każdy tekst, który jest w określony sposób skontekstualizowany i kompletny. Sarah Mills w pracy Discuourse z 1997 roku rozpatruje je w ujęciu pragmatycznym – nie można według niej definiować dyskursu jedynie w kategoriach używania słów i wyrażeń,  należy go rozpatrywać w kategoriach oddziaływań i efektów w kontekście społecznym.

W postmodernistycznej krytyce literackiej, filozofii i teorii społecznej termin “dyskurs” przyjmuje dwa różne, ale powiązane warianty znaczeniowe – traktowany może być jako rzeczownik abstrakcyjny, niepoliczalny, lub jako rzeczownik konkretny, policzalny. Dyskursy rozumiane jako coś policzalnego, dyskursy jednostkowe, to przejawy języka, które odbijają praktyki społeczne, poznawcze i retoryczne konkretnych grup (społecznych, kulturowych). Można w ten sposób dla celów analitycznych wyróżnić np. dyskurs feministyczny, medyczny czy literacki. Możliwe jest badanie indywidualnych dyskursów poszczególnych epok historycznych, poszczególnych dyscyplin naukowych (np. fizyki, medycyny, filozofii) lub dziedzin kultury (literatury, malarstwa), a także codziennych interakcji między ludźmi.

Dyskursy jednostkowe nie są jednak możliwe do pełnego zrozumienia bez bardziej ogólnego pojęcia, opisującego siły normatywne działające w grupach społecznych i kulturowych. Dyskurs rozumiany jako rozumiany jako rzeczownik abstrakcyjny jest czymś, co nie tylko odbija ich praktyki, ale także je ustanawia i modyfikuje. Oba pojęcia są ze sobą ściśle związane, pozostają w relacji dialektycznej – struktury społeczne, znaczeniowe czy normatywne nie tylko kształtują dyskurs, ale jednocześnie same są przez niego kształtowane.

Bibliografia:

  • Jürgen Habermas, Pojęcie działania komunikacyjnego, 1986.
  • Lech Morawski, Dyskurs w ujęciu Jürgena Habermasa a inne koncepcje argumentacji, w: Dyskursy rozumu. Między Przemocą i Emancypacją. Z recepcji Jürgena Habermasa w Polsce, 1999.
  • Marek Zirk-Sadowski, Dyskurs jako mowa regulowana wymogami moralnymi, w: Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, 1992.

Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literaturyEncyklopedia retorykiEncyklopedia socjologii

Dodaj komentarz