Dygresja

Dygresja – w retoryce jeden z chwytów retorycznych: chwilowe odejście od głównego toku myślowego. W literaturze technika narracyjna: chwilowe odejście od głównego toku narracji. W obu przypadkach pojęcie odnosi się do struktury kompozycyjnej wypowiedzi, przy czym jednak obok elementów czysto strukturalnych, odnoszących się do samej budowy wypowiedzi, z dygresją wiążą się także pewne specyficzne dla niej elementy treściowe i stylistyczne (“dygresyjność”, “styl dygresyjny”).

W innych językach: język angielski – digression; język francuski – digression; język niemiecki – Digression lub Exkurs. Etymologia: z języka łacińskiego, digressio – “odstąpienie”.

Dygresja jako chwyt retoryczny

Dygresja rozumiana jako chwyt retoryczny przynależy do grupy figur myśli. Chwyt ten polega na odejściu od głównego toku myślowego lub od głównego tematu wypowiedzi oraz chwilowym przejściu do tematu mającego luźny związek lub w ogóle nie mającego związku z poprzednim. Nowo podjęty temat może być przedstawiony obszernie, częściej ma się jednak na myśli wypowiedzi zwięzłe, w tym nawet dykteryjki i różnego rodzaju żartobliwe ciekawostki.

Dygresja jest figurą retoryczną, która może pełnić bardzo różne funkcje. Służy np. zaprezentowaniu jakiegoś osobistego rysu, cechy osobowości twórcy wypowiedzi; zwolnieniu tempa przepływu informacji – zmniejszeniu natłoku informacyjnego; odprężeniu (w tym rozbawieniu) widowni; przygotowaniu emocjonalnemu słuchaczy do wprowadzenia nowych, trudniejszych treści.

Nadużycie dygresji, jej użycie nieumotywowane, niecelowe wprowadzanie dodatkowych wątków treściowych – prowadzi jednak do znużenia słuchaczy, odciąga ich uwagę od zasadniczego wywodu.

Podobny charakter ma parenteza, środek stylistyczny polegający na wtrąceniu zdania w nawias; zdanie to nie musi być ściśle związane treścią z resztą wypowiedzi.

Dygresja w literaturze. Dygresyjność i literatura dygresyjna

W literaturze dygresja to odejście od zasadniczego toku narracji i wprowadzenie w jego miejsce luźno powiązanych lub nawet niezależnych elementów narracyjnych. Stanowi zamierzone zburzenie spójności toku opowiadania. Wprowadza często element stylistycznie i treściowo obcy – najczęściej publicystyczny, satyryczny lub liryczny. Z dygresją wiąże się także kategoria amorfizmu dzieła literackiego – termin ten początkowo stosowano do dzieł awangardowych o nietypowej kompozycji, dziś jednak obejmuje głównie utwory o dużej swobodzie kompozycyjnej, takie jak posługująca się często dygresją gawęda szlachecka.

Jako chwyt narracyjny występuje w wielu technikach kompozycyjnych – zwłaszcza w literaturze preromantyzmu i romantyzmu. Największe znaczenie mają tu kompozycja sternowska i poemat dygresyjny. Tak poemat dygresyjny, jak i sternizm powstały jako reakcja na ideał estetyczny klasycyzmu, który podkreślał potrzebę spójności i jednolitości stylistycznej dzieła. Rozpoczęcie dygresji często sygnalizuje apostrofa – jest to szczególnie wyraźne w poemacie dygresyjnym Beniowski Juliusza Słowackiego. Dygresje obecne są jednak również w gatunkach literackich, które poza tym cechuje zwarta konstrukcja, np. w eposie i w tragedii. W eposach Homera dygresjami są często rozbudowane porównania (porównania homeryckie), niekiedy stanowiące rodzaj odrębnych fabularnie od całości utworu opowiadań. W tragedii starożytnej wiele dygresji zawierają wypowiedzi chóru.

Poemat dygresyjny, ekskurs i kompozycja sternowska

Kompozycja sternowska zrywa z zasadami spójnej fabuły epickiej, wprowadzając elementy eseistyczne, polemiczne i anegdotyczne, fabułę układając z luźno zestawionych fragmentów i epizodów. Stosował ją zwłaszcza angielski pisarz Laurence Sterne (Tristram Shandy, Podróż sentymentalna), od którego nazwiska pochodzi jej nazwa. Największe znaczenie dygresyjność osiągnęła w romantycznym poemacie dygresyjnym, gatunku, w którym stanowi centralną zasadę kompozycyjną.

Poemat dygresyjny to gatunek literacki, którego kompozycja opiera się na stosowaniu dygresji. Stanowi on gatunek poezji narracyjnej z elementami epickimi, lirycznymi i dyskursywnymi. Fabuła zbudowana jest jako łańcuch luźnych epizodów (często dotyczących dalekich podróży głównego bohatera). Potraktowana jest żartobliwie i ironicznie, stanowi przede wszystkim pretekst do wypowiadania refleksji ogólnych oraz wprowadzania elementów satyrycznych. Najbardziej znanym polskim poematem dygresyjnym jest Beniowski Juliusza Słowackiego.

Podobne znaczenie ma określenie ekskurs – ekskurs to odejście od głównego toku wypowiedzi w celu szerszego wyjaśnienia pojawiających się problemów ubocznych.