Drzwi Wschodnie. Drugie drzwi Baptysterium we Florencji (drzwi północne)

Drzwi Wschodnie – drugie drzwi Baptysterium we Florencji (po drzwiach Andrei Pisano). Wykonał je z brązu w latach 1402-1425 Lorenzo Ghiberti, według projektu konkursowego z roku 1401.

Mimo że tradycyjnie nazywa się je wschodnimi (ze względu na konkurs na drzwi wschodnie Baptysterium we Florencji), przeniesione zostały na stronę północną – jako rzeczywiste drzwi wschodnie zastąpiły je późniejsze Drzwi Raju Ghibertiego. Spotyka się więc też określenia Drzwi północne i Drugie drzwi Baptysterium florenckiego. Rok 1401, w którym odbył się konkurs na drzwi wschodnie Baptysterium we Florencji, uważa się powszechnie za symboliczny początek renesansu w sztuce. Konkursowa scena z ofiarą Izaaka nie znalazła się jednak ostatecznie w projekcie.

Konkurs na drzwi wschodnie Baptysterium we Florencji

Baptysterium we Florencji to budynek zasadniczo romański, usytuowany w pobliżu Katedry we Florencji (Santa Maria del Fiore). Służył on mieszkańcom Florencji jako budynek, w którym udzielano sakramentu chrztu. Wiek wcześniej, w 1329 roku, drzwi baptysterium z dekoracją rzeźbiarską wykonał Andrea Pisano – były to drzwi południowe, ze scenami z życia św. Jana Chrzciciela, patrona Florencji. Drzwi Wschodnie znajdują się w miejscu bardziej eksponowanym, bezpośrednio przed wejściem do Katedry.

Drzwi Pisano były cenione przez mieszkańców Florencji. Nowe drzwi wschodnie, na które przeprowadzono konkurs, nie miały im zaprzeczać. Przeprowadzony w 1401 roku konkurs na drzwi wschodnie Baptysterium we Florencji zakładał, że nowe drzwi będą ich wizualnym i treściowym uzupełnieniem. W związku z tym uczestnicy konkursu musieli spełnić pewne wymogi formalne. Artyści mieli przedstawić projekty ze scenami ze Starego Testamentu harmonizującymi z drzwiami południowymi – miała to być ofiara Izaaka, przedstawiona  jako płaskorzeźba z pozłacanego brązu, ujęta w czwórliście (tak jak płaskorzeźby Pisano).

Do konkursu przystąpiło siedmiu artystów – największe znaczenie miały projekty, które przedstawili Lorenzo Ghiberti i Filippo Brunelleschi, wyróżnił się także Jacopo della Quercia. Nagroda konkursowa przypadła Ghibertiemu, który posłużył się językiem artystycznym nawiązującym do sztuki starożytnej, co stanowiło przełom artystyczny, ale też odpowiadało gustom epoki.

Przy wykonaniu Drzwi Wschodnich asystował Ghibertiemu Donatello, który uczył się w ten sposób warsztatu rzeźbiarskiego. Asystentem był także Paolo Ucello. Brunelleschi, który przegrał konkurs, porzucił złotnictwo, zwracając się głównie ku architekturze. Ghiberti był natomiast bardzo dumny ze swojego zwycięstwa, które opisuje w dziele Comentarii – nazywa się w nim sam “uczniem natury”.

Forma artystyczna drugich drzwi Baptysterium we Florencji

1401 rok to symboliczna data rozpoczęcia renesansu w sztuce, przełom, którego dokonał Ghiberti, nie jest jednak tylko symboliczny. Ghiberti w radykalny sposób zrywa z tradycjami rzeźby średniowiecznej, przedstawiając dzieło klasycyzujące, silnie nawiązujące do rzeźby starożytnej – dzieło ma wielkie znaczenie nie tylko dla sztuki renesansu, ale dla kultury renesansowej jako całości. Izaak przedstawiony jest nago, jako jedna z pierwszych realizacji nagości w rzeźbie nowożytnej. Oznacza to zapoczątkowanie renesansowego kultu ciała, zmysłowości i natury. W dziele widoczne są dwie główne tendencje renesansu, naturalizm (który podkreśla sam Ghiberti w swoich Comentarii) i kult antyku.

W zamierzeniu urzędników florenckich, którzy zorganizowali konkurs, drzwi wschodnie przedstawiać miały sceny ze Starego Testamentu, przy czym zwycięski panel miał być jedną z nich. Ghiberti zmienił jednak całkowicie pierwotne zamierzenie, wykonując sceny z Nowego Testamentu. Zwycięska scena z ofiarą Izaaka nie znalazła się więc ostatecznie w nich, choć miała później być częścią Drzwi Raju. Razem z projektem Brunelleschiego znajduje się obecnie w zbiorach Palazzo Bargello.

Drugie drzwi Baptysterium we Florencji, na wzór drzwi Andrei Pisano, podzielone są na 28 paneli w formie czwórlistnej. Podzielone są one na siedem rzędów, z których każdy zawiera cztery panele. Każdy czwórliść ujęty jest w kwadrat, który wyznacza bogata dekoracja rzeźbiarska (kwiaty, liście, a także owady, ptaki i jaszczurki). W rogach kwadratów umieszczone są niewielkie popiersia proroków.

Dolne panele zajmują nie sceny z Nowego Testamentu, ale czterej ewangeliści i czterej doktorzy Kościoła. Sceny z Nowego Testamentu obrazują życie Chrystusa, przy czym najciekawsza i najbardziej znana jest scena biczowania. Rozgrywa się ona na tle klasycznego portyku. Zwraca w niej uwagę kolejna tendencja typowa dla sztuki renesansu – matematyczność. Jest to scena pełna harmonii i zbalansowana, przypominająca architekturę Brunelleschiego. Na wzorcach starożytnych opiera się nie tylko portyk, ale także postać biczowanego Chrystusa. Cechuje ją realizm w ujęciu szczegółów anatomicznych; bardzo realistyczna jest również draperia.

Po zainstalowaniu, wiele lat po konkursie, drzwi były powszechnie podziwiane. Ich wykonanie trwało aż dwie dekady. Pozwoliło to na rozpowszechnienie idei renesansowych, stosunkowo ostre przejście od sztuki protorenesansu do renesansu. Lorenzo Ghiberti postanowił jednak stworzyć dzieło jeszcze doskonalsze, Drzwi Raju z lat 1425-1452. Cieszyły się one jeszcze większym podziwem, przez co umieszczono je na eksponowanej, wschodniej stronie Baptysterium – pierwsze drzwi Ghibertiego przenosząc na stronę północną.