De re aedificatoria. Ksiąg dziesięć o sztuce budowania
De re aedificatoria, wydawane w języku polskim pod tytułem Ksiąg dziesięć o sztuce budowania – renesansowy traktat, w którym Leon Battista Alberti przedstawia swoją teorię architektury i sztuki.
Dzieło napisane jest w języku łacińskim (jest to już łacina nowożytna humanistyczna). Na język polski traktat Albertiego przełożyła Irena Biegańska (PWN 1960), pod tytułem Ksiąg dziesięć o sztuce budowania. W polskiej literaturze przedmiotu tytuł dzieła funkcjonuje też w formach “O architekturze”, “Traktat o architekturze”, “O architekturze ksiąg dziesięć” itp. Także tytuł łaciński dzieła występuje w wielu formach, w tym np. Libri de re aedificatoria decem.
Dokładny czas powstania De re aedificatoria nie jest znany – Alberti rozpoczął pisanie swojego dzieła około 1442 roku, ukończył zaś w 1452 roku. Drukiem ukazało się ono po raz pierwszy w 1485 roku.
De re aedificatoria – treść i znaczenie dzieła
Inspiracją dla Albertiego był Witruwiusz, rzymski architekt z I wieku p.n.e. – w znacznej części dzieło Albertiego stanowi powtórzenie i modyfikację jego dzieła O architekturze ksiąg dziesięć (De architectura). Dzieło Witruwiusza jest jedynym zachowanym pismem starożytnym poświęconym w całości architekturze i omawiającym ją w sposób systematyczny. Tak samo jak dzieło Witruwiusza, De re aedificatoria składa się z dziesięciu ksiąg. Także tytuły poszczególnych ksiąg są niemal identyczne.
Inne źródła inspiracji Albertiego to Platon, pitagoreizm i dzieła ojców Kościoła – ukształtowały one estetykę Albertiego. Równie duże znaczenie miały jednak własne studia Albertiego nad architekturą starożytną, w tym prowadzone przez niego prace archeologiczne. Dzieło jest również odbiciem własnej praktyki architektonicznej Albertiego oraz poglądów, które powszechnie przyjmowano w jego czasach. Od Witruwiusza odróżnia Albertiego pewien uniwersalizm: dzieło Witruwiusza jest głównie próbą historycznej syntezy praktyki architektonicznej starożytności, podczas gdy Alberti stara się zbudować uniwersalną teorię architektury, o silnej podbudowie filozoficznej.
W swoim dziele Leon Battista Alberti przedstawia pierwsze nowożytne omówienie klasycznych porządków architektonicznych. Zaleca także ich stosowanie w projektowaniu nowo powstających budynków. Alberti szczególną uwagę zwraca na zagadnienie harmonii w architekturze. Porównuje harmonię budynku do harmonii w muzyce. Jest tu zarazem nawiązującym do starożytności klasycznej platonizującym humanistą (czerpiącym swoją teorię harmonii z filozofii Platona i pitagoreizmu), jak i umysłem matematycznym. Oba rodzaje harmonii osiąga się poprzez zastosowanie mierzalnych, numerycznych proporcji, na podobieństwo interwałów w muzyce.
Alberti odchodzi w swoim traktacie od postrzegania architektury jako rzemiosła, co wpisuje go w nurt renesansowego zerwania relacji między rzemiosłem a sztuką – architektura staje się przede wszystkim dziełem intelektu, mniej przedsięwzięciem czysto praktycznym i użytkowym. Intelektualizacja architektury, której dokonuje Alberti, czyni ją jednak nie tylko samodzielną dziedziną sztuki, ale też wynosi ją do godności równej matematyce i naukom przyrodniczym.
De re aedificatoria jest więc świadectwem przemian społecznych XV wieku, zmian w statusie społecznym architekta i w ogóle artysty. Około 1420 roku dawny mularz, zrzeszony w cechu budowniczy katedr staje się we Włoszech artystą, a następnie także dworzaninem i członkiem humanistycznej elity intelektualnej oraz akademickim uczonym. Wiąże się z tym także zmiana w sposobie wykonywania zawodu architekta: opartą na naśladowaniu dawnych wzorców intuicję zastępuje kreatywność i oryginalność, a przekazywane z pokolenia na pokolenie praktyczne wiadomości zastępuje znajomość matematyki i nauk przyrodniczych.
Księga I dzieła definiuje samą architekturę, stawiane jej cele, kryteria dobrego projektu architektonicznego. Omawia ogólne zagadnienia proporcji i kompozycji. Księga II omawia stosowane w budownictwie materiały oraz szczegółowe zagadnienia praktyki architektonicznej. Księga III poświęcona jest konstrukcji budynku. Księga IV mówi o “pracach publicznych”, a więc o zagadnieniach architektury świeckiej. Księga V omawia plany poszczególnych typów budynków. Księga VI poświęcona jest zagadnieniu ozdobności w architekturze, dekoracji architektonicznej, definiuje piękno i harmonię w architekturze. Zawiera również fragmenty dotyczące mechaniki i pewnych szczegółów technicznych. Księgi VII i VIII mówią o zastosowaniu treści poprzedniej księgi odpowiednio do budynków świeckich i do budynków sakralnych. Szczególne znaczenie ma tu architektura Rzymu. Księga IX to przede wszystkim neoplatońsko-pitagorejska teoria piękna, zawiera ona jednak również wiele uwag praktycznych. Księga X mówi o zagadnieniach inżynierskich, w tym o instalacjach wodnych oraz o restauracji i konserwacji budynków, a nawet o pozbywaniu się pcheł.