D’Este (Este)

D’Este (Este, Estensi) – włoski ród panujący, m.in. książęta Ferrary i Mantui. Ród odegrał wielką rolę w historii Włoch średniowiecznych i renesansowych, zasłynął także z mecenatu nad sztuką, zwłaszcza w okresie renesansu.


Ród pochodził z Lombardii, w średniowieczu odegrał wielką rolę w konflikcie między Gwelfami i Gibelinami, w XIII wieku stając na czele stronnictwa Gwelfów. Ród D’Este panował od średniowiecza w dolnej części doliny Panu, w Ferrarze (1240-1597) oraz w Modenie i w Reggio nell’Emilia (1288-1859) i na pomniejszych terytoriach. Tradycję rodu, który wygasł w XVIII wieku, kontynuowała następnie lokalna gałąź Habsburgów, spokrewniona z rodem d’Este.

Pochodzenie rodu d’Este. Este i Welfowie

W odróżnieniu od wielu innych znanych rodów panujących i arystokratycznych północnych Włoch,  pochodzenie rodu d’Este nie wiąże się z oligarchią bankowo-kupiecką (jak np. Medyceusze, Albizzi), czy też drobną własnością ziemską i Kościołem (np. della Rovere). Korzenie rodu sięgają jeszcze czasów Karolingów. Ród d’Este jest boczną gałęzią frankijskiego rodu Obertenghi, który założył margrabia Mediolanu Adalberto III. Z rodu Obertenghi wywodzą się także Welfowie, dynastia panująca w Świętym Cesarstwie Rzymskim, oraz jej liczne gałęzie (w tym dynastia hanowerska). W samych Włoszech od Obertenghich wywodziło się wiele znanych rodzin arystokratycznych, w tym rody Malaspina (książeta Massy i Carrary), Pallavicini i Fieschi.

Już w X wieku ród Obertenghi był jedną z największych potęg północnych Włoch – panował nie tylko nad Mediolanem, ale również nad Genuą i Lunigianą. Jedna z gałęzi rodu osiedliła się na terytoriach weneckich, panując w miejscowościach na nizinie Padańskiej (Este, Monselice i Rovigo) oraz na terytoriach położonych we Friuli. Nazwa rodu pochodzi od zamku i miasteczka Este, położonego w okolicach Padwy.

Za protoplastę rodu d’Este uchodzi Alberto Azzo II (Albert Azzo II, ok. 966-1097), książę Luni, prawnuk Adalberta III. Jego ojciec Albero Azzo I władał jeszcze Mediolanem i Genuą. Posiadłości Alberta Azza II były już o wiele mniejsze, ograniczały się do księstwa Luni i zamku Este. Do od niego wywodzi się jednak tak ród d’Este, jak i panujący w wielu państwach niemieckich (a następnie w Wielkiej Brytanii) Welfowie młodsi. Najstarszym synem Alberta Azza II był książę Bawarii Welf IV (księstwo otrzymał od cesarza Henryka IV) – pochodzą od niego władcy Brunszwiku i Lüneburga, elektorzy Hanoweru, królowie Wielkiej Brytanii. Drugi syn Hugon osiadł we Francji, zostając hrabią Maine. Trzeci, najmłodszy brat Fulko pozostał w Italii, panując na zamku Este.

Fulko I (Folco I, zm. 1128) był więc pomniejszym władcą włoskim, wywodzącym się jednak z potężnego rodu. Nie wyróżnili się w dziejach także jego starsi synowie, Azzo IV, Bonifacy I, Fulko II i Albert, którzy kolejno lub razem panowali krótko na zamku w Este, spędzając czas na rodzinnych waśniach i utarczkach z sąsiadami. Nieco większą rolę odegrał najmłodszy syn Fulka I, Obizzo I. Córka Fulka I Beatrycze została natomiast królową Kastylii i Leonu.

Obizzo I (zm. 1193) rozszerzył dość znacznie włości rodu d’Este, biorąc udział w typowych dla epoki drobnych wojnach i sporach feudałów, przy tym jednak zręcznie. Po śmierci starszych braci, zjednoczył posiadłości rodziny. Jego syn Azzo V zmarł wcześniej, niż ojciec, ale  dzięki jego małżeństwu rodzina d’Este po raz pierwszy odgrywać zaczęła znaczniejszą rolę w dziejach Ferrary. Gdy wygasła panująca dotąd w Ferrarze rodzina Adelardi, Obizzo I przejął jej posiadłości, zostając panem Ferrary.

Następcą Obizza I był jego wnuk Azzo VI (ok. 1170-1212), markiz d’Este i podesta Ferrary. Umocnił on znacznie swoje panowanie w mieście, został także podestą Mantui, Werony i Padwy. Władztwo rodu d’Este w tym okresie określane bywa jako “Marchia Esteńska”. Azzo VI zmarł jednak przedwcześnie, co czasowo zahamowało rozwój potęgi rodu. Dom esteński czasowo utracił panowanie nad Ferrarą. Starszy syn Azzo VII Aldobrandino panował krótko (do 1215), jego młodszy syn Azzo VII odzyskał Ferrarę dopiero w 1240 roku. W odzyskaniu Ferrary dopomógł Azzo VII sojusz z papieżem Grzegorzem IX i stronnictwem gwelfów. Dopiero ten moment rozpoczyna stabilne rządy rodu d’Este w Ferrarze. Córką Azzo VII była błogosławiona Beatrycze.

Markizowie Ferrary

W 1264 roku wnuk Azzo VII i jego bezpośredni następca, Obizzo II (ok. 1247-1293), ogłosił się dziedzicznym władcą Ferrary – do tego czasu panowanie w mieście było jeszcze urzędem. Umożliwiło mu to stronnictwo gwelfów, przy czym sprzymierzony z gwelfami papież początkowo nie był temu przeciwny, mimo że Ferrara stanowiła formalnie terytorium Państwa Kościelnego. Fakt ten stał się jednak zarzewiem późniejszych konfliktów rodu d’Este z papiestwem. Obizzo II rozszerzał jednak wciąż swoje terytoria, zajmując w 1288 roku Modenę i w 1289 roku Reggio nell’Emilia.

Pierwsza połowa XIV wieku była trudna dla rodu d’Este, rządziło wtedy kilku słabych władców, pojawiały się też ostre konflikty w łonie rodziny. Dante pisze w Boskiej Komedii, że Obizzo II zamordował jego syn i następca, Azzo VIII (zm. 1308). Jego syn Fresco II i wnuk Fulko II, którzy współpanowali, zostali usunięci z Ferrary przez papieży. Rejnold II, Mikołaj I, Obizzo III i Aldobrandino III byli zależni od łaski papieża i Wenecji, będąc pionkami w sporach silniejszych państw włoskich. Częste były także niepokoje wewnętrzne, bunty ludu powodowane wystawnym życiem markizów Ferrary i nadmiernymi obciążeniami podatkowymi.

Nicolò II (Mikołaj II Kulawy, 1393–1440) przywrócił rodowi dawną świetność, choć jego rządy były surowe i autokratyczne, co powodowało kolejne rozruchy w Ferrarze. Zbudował on w Ferrarze wspaniałą siedzibę rodową, zamek zwany Castello Estense (łącznie z Palazzo Ducale), który zapewniał władcom bezpieczeństwo – jego architektem był Bartolino da Novara. Zamek bronił ród d’Este tak przed gniewem ludu, jak i wrogami zewnętrznymi, papieżem i Wenecją.

Jego brat i następca, Albert V (Alberto V, 1347-1393) założył w 1391 roku uniwersytet w Ferrarze, jeden z najważniejszych we Włoszech. Jego kochanką była matka jego żony, uważana za najpiękniejszą kobietę swoich czasów. Albert V upokorzył się przed papieżem Bonifacym IX, co chwilowo zakończyło konflikt z papiestwem i pozwoliło na założenie uniwersytetu. Uważany jest za jednego z najznakomitszych władców z rodu d’Este.

Nicolò III (Mikołaj III, 1393–1441) był synem z nieprawego łoża Alberta V. Kontynuował politykę wzmacniania wewnętrznego Ferrary, troszcząc się o gospodarkę kraju. Wprowadził jednak także swoje państwo na arenę wielkiej polityki włoskiej i europejskiej – rozszerzył granicę swojego państwa i odpierał ataki sąsiadów (m.in. Padwy). Na jego dworze przebywało wielu renesansowych humanistów, rozkwitała nauka i sztuka. Mikołaj III był także gospodarzem soboru powszechnego, który odbył się w Ferrarze (sobór bazylejsko-ferrarsko-florencki, 1438) – celem soboru było przede wszystkim zjednoczenie kościoła wschodniego i zachodniego. Odbył również spektakularną pielgrzymkę do Ziemi Świętej (bazylika Grobu Świętego), do Vienne (relikwie św. Antoniego) i innych ośrodków pielgrzymkowych. W życiu osobistym był znany ze zmysłowości, miał dziesiątki kochanek i wielu nieślubnych synów. Ród d’Este dotknęła za jego panowania tragedia rodzinna – ukochany syn Mikołaja III, Hugon (Ugo), uwiódł jego żonę o imieniu Parisina, pochodzącą z rodu Malatesta. Ogarnięty gniewem Mikołaj III skazał syna i żonę na karę śmierci, czego później głęboko żałował. Kazał też zgładzić wszystkie niewierne żony w Ferrarze, po śmierci pierwszej z nich odwołał jednak ten rozkaz. Pod koniec życia Mikołaj III był bliski zdobycia Mediolanu, co uczyniłoby z Ferrary największą potęgę włoską – zmarł jednak 26 grudnia 1441 roku, prawdopodobnie otruty.

Leonello d’Este (1407-1450) jeszcze bardziej powiększył znaczenie Ferrary jako jednego z głównych ośrodków kultury renesansu, zasłynął jako renesansowy władca-humanista. Jego wychowawcą był Guarino da Verona, jeden z najważniejszych humanistów renesansowych, sprowadzony do Ferrary jeszcze przez Mikołaja III. Wokół Guarina z Werony uformowało się rozległe środowisko intelektualne. Na dworze książąt d’Este działało wielu słynnych malarzy (Jacopo Bellini, Andrea Mantegna, Pisanello, Rogier van der Weyden) i architektów (Leon Battista Alberti). Za panowania Leonella coraz bardziej stawała się już odczuwalna niewielka baza demograficzna i ekonomiczna Ferrary – małe państwo o ogromnych ambicjach z trudem radziło sobie z ich finansowaniem.

Książęta Ferrary w XV i XVI wieku

Borso d’Este

Następcą Leonella był jego brat Borso d’Este (1413-1471). Poniósł on kilka porażek dyplomatycznych, zdołał jednak utrzymać znaczenie polityczne i kulturowe Ferrary. Udało mu się uzyskać tytuł książęcy – wpierw tytuł księcia Modeny i Reggio od cesarza Fryderyka II) (1452), a pod koniec życia wymarzony tytuł księcia Ferrary od papieża (1471). Borso nie był tak uczony jak Leonello, oddawał się głównie polowaniom i zbytkom, nadal jednak Ferrara stanowiła jeden z największych światowych ośrodków kultury.

Herkules I

Herkules I d’Este (Ercole I, 1431-1505), kolejny syn Mikołaja III, panował długo, był jednym z najważniejszych władców Ferrary, a od czasu jego panowania losy rodu d’Este splatają się z losami rodu Borgiów. Jego pozycję polityczną wzmocniło znacznie małżeństwo z Eleonorą Aragońską, córką króla Neapolu Ferdynanda I. Na początku swojego panowania musiał walczyć z Nicolò, synem Leonella, który wysunął pretensje do tronu – lud Ferrary poparł jednak Herkulesa I. Zagrożeniem dla Ferrary była koalicja dwóch potężnych sąsiadów Wenecji i Państwa Kościelnego, w którym panował wtedy papież Sykstus IV. Wzrastająca potęga Ferrary niepokoiła Wenecję, która wydała Ferrarze wojnę – panowanie rodu d’Este ocaliła jednak zmiana stron, której dokonało papiestwo i bohaterstwo żony Herkulesa I, Eleonory. Wojnę o Ferrarę (wojna solna) zakończył traktat w Bagnolo, w którym Herkules I uznał zależność od papieża i oddał Wenecjanom terytorium Rovigo.

Ród d’Este potrzebował sojuszników, w związku z czym Herkules I prowadził ożywioną politykę dynastyczną. Trzy córki Herkulesa I wyszły za władców włoskich: Lucrezia za władcę Bolonii Annibale Bentivoglio, Isabella za władcę Mantui Francesco Gonzagę, Beatrice za księcia Mediolanu Ludwika Sforzę. Pierwszą żoną Alfonsa, syna Herkulesa I, była Anna Sforza; drugą słynna Lukrecja Borgia, córka papieża Aleksandra VI.

Alfons I

Syn Herkulesa I Alfons I (Alfonso I, 1476-1534), mąż Lukrecji Borgii, nie zapowiadał się dobrze, gdyż w młodości był uważany za człowieka nieuprzejmego i szorstkiego w obyciu. Okazał się jednak silnym i mądrym władcą, wybitnym wodzem i dyplomatą. Na początku panowania udaremnił spisek, który uknuli przeciw niemu bracia, Giulio i Ferrante, których skazał na dożywotnie uwięzienie. W 1509 roku wybuchła kolejna wojna z Wenecją, w której Alfons I wykazał szczególny talent w technologii wojskowej, mechanice i zastosowaniu artylerii. Wygrał nawet bitwę morską z potężną flotą Wenecji (bitwa pod Polesellą), w dążeniu do odzyskania Rovigi i Polesiny – bitwę tę opisał związany z rodem Este poeta Ariosto w Orlandzie szalonym. Zwycięstwo nad Wenecją zaniepokoiło jednak papiestwo – wrogi Ferrarze i Borgiom Juliusz II był przy tym papieżem-wojownikiem, za jego pontyfikatu papiestwo miało znaczne ambicje terytorialne. Powodem konfliktu z papiestwem było także profrancuskie nastawienie Alfonsa I w wojnach włoskich. Juliusz II ekskomunikował księcia Ferrary, zdołał też odebrać mu Modenę w 1510 i Reggio w 1512. Panowanie rodu d’Este uratowała nagła śmierć Juliusza II. Kolejni papieże, Leon X i Klemens VII, pochodzący z rodu Medyceuszy, byli mniej nieprzychylnie nastawieni do Ferrary. Alfons I odzyskał Reggio w 1523 roku i Modenę w 1527 roku.

Herkules II

Następcą Alfonsa I był Herkules II (Ercole II, 1508-1599). syn Lukrecji Borgii. Alfons I miał jednak także dzieci z nieprawego łoża, których matką była jego kochanka Laura Eustochia Dianti – to od nich pochodzić mieli późniejsi książęta Modeny z rodu Este. Panowanie Herkulesa II było stosunkowo spokojne, mniejszą rolę odgrywały w nim wielkie konflikty militarne. Duże znaczenie miała tylko wojna papiestwa i Francji z Hiszpanią, w której książę poparł papieży – zawarł jednak osobny pokój. Profrancuski władca poślubił córkę króla Francji Ludwika XII Renatę Walezjuszkę (Renée). Za panowania Herkulesa II na dworze książąt d’Este było wielu sympatyków protestantyzmu, co było rzadkością we Włoszech. Protestantyzmowi sprzyjała zwłaszcza sama księżna Renata, która zapraszała na dwór w Ferrarze reformatorów i wolnomyślicieli – na dworze gościł nawet sam Jan Kalwin. Herkules II, formalnie zależny od papieża, próbował powstrzymać te tendencje (chciał nawet uwięzić swoją żonę), jednak bez powodzenia.

Alfons II

Syn Herkulesa II Alfons II (Afonso II, 1533-1597) to piąty i ostatni książę Ferrary z dynastii Este. Miał on wielkie ambicje, które jednak były zupełnie nierealne – pragnął zorganizować krucjatę przeciw Imperium Ottomańskiemu i planował zostać królem Polski (wolna elekcja w 1586 roku). Pomimo że Alfons V miał trzy żony, żadna z nich nie dała mu potomka, co oznaczało koniec głównej linii rodu Este. Nie miał też dzieci nieślubnych – papież Pius V zabronił zresztą w 1567 dzieciom nieślubnym sprawowania władzy na ziemiach kościelnych (a taką była formalnie Ferrara), księstwa nie mogły więc odziedziczyć także linie boczne. Brak potomków był dla Alfonsa V wielkim ciosem osobistym, co odbiło się negatywnie na jego panowaniu, władca przestał zajmować się sprawami państwa. Po jego śmierci rządy przejął na krótko jego kuzyn Cezar, nieślubny syn Alfonsa II, papież odmówił jednak ich uznania. W ten sposób osłabiona złymi rządami Ferrara włączona została w 1598 roku bezpośrednio do Państwa Kościelnego. Papież Klemens VIII powierzył rządy w Ferrarze kardynałom-legatom, którzy osiedli na tamtejszym zamku (Pietro Aldobrandini). Boczna linia rodu Este zachowała jednak władzę w Modenie i Reggio.

Upadek znaczenia rodu. Habsburgowie-Este

Cezar d’Este (Cesare, 1561-1628) zachował rządy w Modenie, miała ona jednak o wiele mniejsze znaczenie, niż bogata Ferrara, ród przestał więc odgrywać znaczącą rolę w dziejach Włoch – d’Este byli odtąd już tylko drobnymi władcami o znaczeniu lokalnym. Ród nie odgrywał też już większej roli w dziejach kultury i sztuki. W XVII wieku wśród władców Modeny wyróżnił się Franciszek I d’Este (Francesco), rządzący w burzliwych czasach wojny trzydziestoletniej (wspierał w niej początkowo Hiszpanię, jednak bez większych sukcesów). Zmniejszało się też znaczenie gospodarcze Modeny, którą w 1630 roku nawiedziła zaraza. Pod koniec wojny trzydziestoletniej Franciszek I próbował odzyskać Ferrarę, przechodząc na stronę Francuzów. Zmarł jednak na malarię w czasie działań wojennych. Franciszek I był władcą o dużych aspiracjach, ponoszącym jednak ciągłe klęski – słynął jednak z podstępów i intryg.

Od XVII wieku coraz większy wpływ na politykę małych państw północnych Włoch mieli Habsburgowie. Jeden z następców Franciszka I, Reginald d’Este (Rinaldo, 1655-1747) poślubił córkę księcia Brunszwiku-Lüneburga Jana Fryderyka, Charlottę Felicytę. Fakt ten był intersujący symbolicznie, jako zjednoczenie po wiekach odległych gałęzi rodu Welfów. Oznaczał jednak również wciągnięcie Modeny w sferę polityki niemieckiej. Reginald d’Este przez całe swoje rządy angażował się w wielką politykę, uczestnicząc w największych konfliktach zbrojnych XVIII wieku. Jego syn Franciszek III (Francesco III. 16981780) był libertynem i utracjuszem. Cesarzowa Maria Teresa uczyniła go namiestnikiem rządzonej przez Austriaków Lombardii. Herkules III (1727–1803) był ostatnim władcą z rodu Este. Uchodził za człowieka uprzejmego i przyjaźnie nastawionego do poddanych. W 1896 roku musiał uchodzić z modeny, którą zajęły rewolucyjne wojska francuskie – nigdy już do niej nie powrócił.

Po kongresie wiedeńskim rządy w Modenie przejęła spokrewniona z rodem d’Este gałąź dynastii habsbursko-lotaryńskiej (Habsburgowie-Este, Austria-Este, Asburgo-Este). Jedyna córka Herkulesa III, Beatrycze, poślubiła syna Marii Teresy Ferdynanda, który panował w Modenie jako Franciszek IV (1779-1846). Zgodnie z wolą Herkulesa III, nowa dynastia miała jednak nosić nadal nazwisko Este. Ostatnim niezależnym władcą Modeny był Franciszek V Habsburg-Este, który w 1859 roku stracił władzę na skutek zjednoczenia Włoch. Bezdzietny Franciszek V nie zrezygnował z pretensji do tronu, a swoim następcą ogłosił księcia Franciszka Ferdynadna, który zginął w 1914 roku w Sarajewie.

Ród Este a sztuka

Potęga i bogactwo rodu d’Este przewyższała znaczenie Sforzów i Gonzagów, wśród rodów włoskich większe znaczenie dla dziejów sztuki mają tylko Medyceusze. Od czasów Alberta V (założenie uniwersytetu w Ferrarze) i Mikołaja III Ferrara należała do najważniejszych ośrodków sztuki i życia intelektualnego we Włoszech. W odróżnieniu od Florencji, znaczenie miało nie tyle samo miasto Ferrara, co dwór książąt d’Este – stworzyli oni najwspanialszy dwór renesansowy. Dla Leonella d’Este pracowali Pisanello i Jacopo Bellini. Dla Alfonsa I Tycjan, Giovanni Bellini i inni artyści stworzyli obrazy do słynnej Komnaty Alabastrowej (camerino d’Alabastro). Główną postacią ferraryjskiej szkoły w malarstwie był Dosso Dossi. Na dworze Alfonsa I działało też wielu sławnych literatów, w tym Ariosto, który był nadwornym urzędnikiem zajmującym się sprawami wojskowymi i książęcą dyplomacją. Głównie w Ferrarze powstał jego poemat epicki Orland szalony (Orlando furioso), jedno z najważniejszych dzieł literatury włoskiej. Na dworze Alfonsa II działali Torquato Tasso i Giovanni Battista Guarini, który stworzył w Ferrarze żywe środowisko intelektualne.

Za panowania Herkulesa I, mimo trudności politycznych, trwał patronat rodu d’Este nad literaturą. Ministrem i gubernatorem Modeny był poeta Matteo Maria Boiardo. Łaskami Herkulesa I cieszył się także Ludovico Ariosto, jeden z najważniejszych poetów włoskiego renesansu. W Ferrarze rozkwitały także muzyka i teatr. Miasto uchodziło za jedno z najpiękniejszych w Europie.

Rola rodu d’Este po utracie Ferrary zmniejszyła się, władcy nadal starali się jednak wspierać sztukę. Kolekcjonerem dzieł sztuki był zwłaszcza Franciszek I – portret tego władcy namalował Diego Velázquez, a jego popiersie stworzył Gian Lorenzo Bernini. W XVIII wieku trapieni problemami finansowymi przedstawiciele rodu, zwłaszcza Franciszek III, sprzedali wiele cennych dzieł sztuki, które gromadziła Galleria Estense.

Nie tylko w Ferrarze, ale także na wielu innych dworach włoskich dużą rolę w dziejach sztuki odgrywały kobiety z rodu Este. Iacopina d’Este (Jacopina, Giacopina), pochodząca z bocznej gałęzi rodu (wnuczka Obizzo II) poślubiła Enrico degli Scrovegni, zamożnego bankiera włoskiego. To ona pozyskała Giotta, który stworzył freski dla słynnej kaplicy Scrovegnich w Padwie (1305). Szczególne miejsce w dziejach sztuki zajęła Izabela d’Este i jej siostra Beatrice, córki Herkulesa I. Protegowanym Izabeli, jednej z najsławniejszych kobiet swoich czasów, markizy Mantui, był Andrea Mantegna. Beatrice d’Este, księżna Mediolanu, wspierała Leonarda da Vinci.


Tagi
Encyklopedia historycznaEncyklopedia sztuk pięknych

Dodaj komentarz