Caravaggio
Caravaggio, właściwie Michelangelo Merisi (ur. 29 września 1571 (?), zm. 18 lipca 1610) – włoski malarz, czołowy przedstawiciel malarstwa wczesnego baroku.
Wywarł znaczny wpływ na sztukę późniejszych pokoleń, także jako współtwórca malarstwa rodzajowego. Otoczony legendą, znany z awanturniczego trybu życia i konfliktów z prawem.
Caravaggio – biografia
Dzieciństwo i młodość
Caravaggio, właściwie Michelangelo Merisi, pochodził z zamożnej rodziny, prawdopodobnie szlacheckiej. Jego ojcem był Fermo Merisi, matka miała na imię Lucia. Przodkowie Caravaggia mieli posiadłość w miejscowości Caravaggio położonej w Lombardii (okolice Bergamo), zarządzali też majątkiem markiza Francesco Sforzy, co poświadczają dokumenty z 1572 roku. Od nazwy tego dzierżonego przez rodzinę Merisi miasteczka pochodzi przydomek, pod którym znany jest malarz (w literaturze spotyka się także pełne imię w postaci Michelangelo Merisi da Caravaggio).
Caravaggio urodził się w 1571 roku, z dokumentów wnioskuje się, że prawdopodobnie 29 września. Miejsce urodzenia jest nieznane, prawdopodobnie był to Mediolan, być może jednak właśnie miasteczko Caravaggio. Z miasteczka tego pochodził także wybitny malarz manierystyczny Polidoro da Caravaggio, który nie był w żaden sposób spokrewniony z Michelangelo Merisim.
Niewiele wiadomo o dzieciństwie Caravaggia. Jego ojciec, dziadek i wuj zmarli w czasie zarazy, która w latach 1577-1578 nawiedziła Mediolan. Przyczyniło się to do zubożenia rodziny malarza. Także matka Caravaggia Lucia, która musiała samotnie wychowywać kilkoro dzieci, zmarła w 1590 w wieku 40 lat, zanim Caravaggio ukończył naukę zawodu. Caravaggio i jego rodzeństwo byli obciążeni długami i musieli sprzedać rodzinną posiadłość.
W latach 1584-1592 Caravaggio uczył się w Mediolanie malarstwa u Simone Peterzano (1540-1596). Sam Peterzano był mało znanym uczniem Tycjana. W czasie nauki młody Caravaggio poznał tradycje malarstwa renesansu i manieryzmu lombardzkiego.
Okres rzymski. Wczesne obrazy Caravaggia
Po zakończeniu nauki Caravaggio i jego brat Giovan Battista udali się do Rzymu w poszukiwaniu perspektyw na poprawę swojej sytuacji majątkowej. W Rzymie Caravaggio pracować miał w latach 1593-1606. Po drodze bracia zatrzymali się w Wenecji – pobyt w Wenecji stanowił dla Caravaggia okazję do zapoznania się z twórczością Tycjana, Giorgione, Tintoretta i innych związanych z Wenecją mistrzów.
Po przybyciu do Rzymu w 1593 roku brat Caravaggia wstąpił do seminarium zakonu jezuitów. On sam natomiast, jak informuje XVII-wieczny znawca sztuki Giulio Mancini (jedno z głównych źródeł wiadomości o życiu Caravaggia), podjął pracę dla księdza o imieniu Pandolfo Pucci. Kopiował obrazy religijne, po kopiach tych nie pozostał jednak do naszych czasów żaden ślad. Ksiądz Pucci źle traktował młodego Caravaggia, zmuszając go do wykonywania prac fizycznych i karmiąc głównie zieleniną, Caravaggio przezwał go “monsignore Insalata” (“ksiądz Sałatka”). Za pierwszy znany obraz Caravaggia uchodzi Chłopiec obierający owoce (1592 lub 1593). Obraz ten jest znany w kilku wersjach, niepewnego autorstwa – być może Caravaggio malował różne wersje na sprzedaż jeszcze u księdza Pucciego, a być może jakiś czas później. Niewątpliwie autentyczna jest tylko wersja z Florencji (w zbiorach Fondazione Roberto Longhi).
Następnie Caravaggio został uczniem i współpracownikiem Giuseppe Cesariego (znanego jako Cavaliere d’Arpino), manierystycznego malarza związanego z papieżem Klemensem VIII (ulubiony malarz papieski). Z warsztatem Cesariego związany był także jego brat, malarz Bernardino Cesari. W warsztacie tym Caravaggio tworzył martwe natury, z reguły elementy tła obrazów Cesariego (głównie owoce i kwiaty, ważne także w jego własnych wczesnych obrazach). Prawdopodobnie wspomagał też Cesariego w malowaniu fresków (ok. 1593, Certosa di San Martino w Neapolu oraz kaplica Contarellich – freski na sklepieniu, w tym Święty Mateusz wskrzesza córkę Króla Etiopii).
Tworzył także własne dzieła, które były już obrazami najwyższej klasy artystycznej. Wczesne obrazy Caravaggia to głównie tematyka rodzajowa i mitologiczna, ujęta w konwencji realistycznej, przy czym wiele uwagi malarz poświęca martwej naturze. Przedstawiają zmysłowych młodzieńców z owocami lub instrumentami muzycznymi, często też oszustwa obyczajowe (wróżki, szulerzy). Jeszcze w warsztacie Cesariego powstały m.in. Chłopiec z koszem owoców (1593-1594, Rzym, Galleria Borghese), Chory Bachus (1594, Rzym, Galleria Borghese) i Chłopiec ugryziony przez jaszczurkę (1595-1596, Londyn, National Gallery). Wszystkie te trzy obrazy zakupił kardynał Scipione Borghese, pochodzący z Arpino bratanek papieża Pawła V.
Już wczesne dzieła Caravaggia są bardzo nowatorskie. Cechuje je charakterystyczne dla całej twórczości Caravaggia dramatyczne zastosowanie światłocienia (chiaroscuro), rzadkie dotąd w sztuce. Postacie ludzkie są bardzo zwyczajne, wzięte z codziennego życia, często wieśniacze, a przy tym umieszczone tak blisko pierwszego planu dzieła, jak to tylko możliwe. Kontrastuje to z elegancją i wdziękiem, które cenione były w malarstwie czasów młodości Caravaggia. Tło jest przy tym ciemne i słabo określone. Oryginalność stylistyczna Caravaggia jest jednak osadzona w sięgającej już czasów starożytnych tradycji, która w czasach Caravaggia była szeroko znana dzięki opisom przekazanym przez Pliniusza Starszego (realizm malującego chłopca z koszem z koszem owoców Zeuksisa posunięty tak daleko, że ptaki myliły namalowane owoce z prawdziwymi).
W okresie tym Caravaggio ciężko zachorował – długo przebywał w szpitalach. Chory Bachus uważany jest często za rodzaj autoportretu artysty, w którym uwidocznione są cechy choroby. Po wyjściu ze szpitala Caravaggio zaczął rozprowadzać swoje obrazy na ulicach Rzymu, do czego zmusiło go ubóstwo. Jest pierwszym znanym źródłom historycznym artystą ulicznym, dotąd nie była znana tego rodzaju forma uprawiania sztuki.
Okres rzymski. Caravaggio u szczytu sławy
Po 1590 roku patronem Caravaggia został kardynał Francesco Maria del Monte, wenecki arystokrata pochodzący z francuskiego królewskiego rodu Burbonów. Około 1594 roku zaproponował on Caravaggiovi pracę i zakwaterowanie w swojej rezydencji. Uwagę kardynała przyciągnął przypadkowo znaleziony w rzymskim sklepie obraz Caravaggia Grający w karty (Szulerzy; 1595-1596, Fort Worth, Kimball Museum of Art), co stało się przełomem w karierze Caravaggia i otworzyło mu drogę do sławy. Także ten obraz był niezwykle oryginalny tak pod względem poruszanej tematyki, jak i formy artystycznej. Tematyka zakładów, gry i oszustwa była nowa w sztuce i nie mieściła się w klasycystycznej konwencji, która kładła nacisk na wzniosłość tematu dzieła. To właśnie ona była później szczególnie chętnie naśladowana przez caravaggionistów północnej Europy. Inny obraz Caravaggia, który porusza ten temat to Wróżenie z ręki (Wróżka; Cyganka wróżąca, dwie wersje: 1594, Rzym, Muzeum Kapitolińskie i 1595-1596, Paryż, Luwr).
W tym samym czasie powstał drugi, bardziej znany Bachus Caravaggia (1595-1596, Florencja, Uffizi) – zobacz też Bachus (w sztuce i mitologii). Obraz ten powstał dla Francesca del Monte. Jest to zrywający z klasycznymi konwencjami przedstawiania elementów mitologicznych portret boga wina, przedstawionego z policzkami zaczerwienionymi od picia. Mimo że Bachus jest urodziwym młodzieńcem, ma też wiele niedoskonałości fizycznych – jest niski i krępy, ma bardzo gęste i ciemne włosy i brwi, a nawet brudne paznokcie. Bachus nie tylko zdaje wydaje się zwracać bezpośrednio do widza ofiarując mu kielich wina, ale też rozchyla swoje szaty, w geście sugestywnie homoerotycznym. Bachus Caravaggia jest być może wyrazem seksualności tak samego Caravaggia, jak i jego patrona. Uwagę zwraca też kosz owoców – owoce są w różnym stadium dojrzałości, zbliżając się do zepsucia. Motyw ten przejęli od Caravaggia szeroko barokowi malarze holenderscy, w których dziełach stanowi on symbol vanitas.
Podobne, typowo caravaggiovskie postacie widzimy na obrazie Muzykanci (Koncert, 1595, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art). Także koncertujący młodzieńcy z tego obrazu to postacie wprawdzie piękne, ale też w pewnym sensie grubo ciosane. Także ten obraz powstał dla Francesca del Monte i także on wydaje się świadczyć o homoseksualizmie Caravaggia. W podobnym stylu utrzymany jest inny obraz z tego okresu, Lutnista (ok. 1596, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art; inna wersja – Petersburg, Ermitaż). W Muzykantach i Lutniście instrumenty muzyczne i nuty wydają się zachęcać widza do dołączenia do koncertujących młodzieńców, co interpretowane jest często jako metafora homoseksualnego flirtu.
Dojrzałe obrazy Caravaggia cechują ostry światłocień, ciemne tło, intensywny koloryt i śmiałe skróty perspektywiczne. Wyróżnia je dynamiczna kompozycja, dramatyzm i znaczna siła wyrazu. Cechy te uległy złagodzeniu w późnym okresie jego twórczości.
W latach 90. XVI wieku Caravaggio stworzył wiele obrazów o tematyce religijnej, obrazy religijne były odtąd częste w jego twórczości. Należą do nich Maria Magdalena pokutująca (1593-1594, Rzym, Galleria Doria Pamphilj), Ekstaza św. Franciszka (1594-1595, Hartford, Wadsworth Atheneum), Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu (ok. 1596, Rzym, Galeria Doria Pamphilj), Judyta odcinająca głowę Holofernesowi (1598, Rzym, Galleria Nazionale d’Arte Antica), Święta Katarzyna Aleksandryjska (1598, Madryt, Muzeum Thyssen-Bornemisza), Marta i Maria Magdalena (Nawrócenie Marii Magdaleny, ok. 1598, Detroit, Institute of Arts) i Wieczerza w Emaus (1601, Londyn, National Gallery).
W obrazach tych mniej jest oryginalności typowej dla Caravaggia, w tym dla wielu innych jego obrazów religijnych, w zasadzie spełniają one wymagania, które stawiała przed sztuką kontrreformacja. Najwcześniejsze (Pokutująca Maria Magdalena, Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu) mieszczą się jeszcze w konwencjach renesansu toskańsko-lombardzkiego, o czym świadczy choćby ich jasna tonacja barwna – późniejsze przynależą już zdecydowanie do baroku i reprezentują tenebryzm. Wiele obrazów religijnych Caravaggia odrzucono ze względu na niewłaściwą treść i formę (nadmierna zwyczajność postaci, brak decorum, łamanie granic między sacrum i profanum), paradoksalnie jest on jednak jednym z głównych twórców ikonografii wczesnej kontrreformacji. Postacie świętych cechuje wprawdzie pewna bezpośredniość ujęcia – są to często ujęte naturalistycznie postacie z nizin społecznych, przy czym sceny o treści religijnej łączone są ze scenami z życia codziennego. Wyraźna jest jednak także barokowa afektacja gestów oraz pełne dramatyzmu efekty świetlne, angażujące widza w odbiór warstwy emocjonalnej obrazu.
Święta Katarzyna Aleksandryjska i Judyta ukazane są w podobnych pozach bohaterskich – pierwsza pragnie umrzeć w obronie wiary, druga naraża życie w obronie swojego ludu. Dramatyczna jest więc także sama tematyka dzieł. Dramatyczna i wyrazista jest też poza św. Marii Magdaleny (Maria Magdalena pokutująca), pochylającej głowę w geście żalu i pokuty. Wieczerza w Emaus to scena ukazująca prawdy wiary, zgodnie z celami sztuki kontrreformacji, do których należało ograniczenie wpływów protestantyzmu w Europie i ukazanie wiernym prawd wiary katolickiej w porywający sposób. W Odpoczynku w czasie ucieczki do Egiptu barokowo teatralny jest gest Maryi, troskliwy i opiekuńczy wobec Dzieciątka Jezus. Święty Franciszek (Ekstaza św. Franciszka), podtrzymywany przez anioła, ukazany jest w pozie zaczerpniętej z rzeźbiarskich piet, która ma uwidocznić jego ekstatyczne doświadczenie i przywiązanie do Chrystusa. Ekstaza św. Franciszka to pierwsze wyraźnie tenebrystyczne dzieło Caravaggia, wykorzystujące ostre kontrasty światła i cienia. Odtąd styl malarski Caravaggia stał się retoryczny i surowy, a jednocześnie pełen dramatyzmu.
W 1597 roku Caravaggio stworzył dla del Montego obraz olejny na suficie Pluton, Neptun i Jowisz. Znajduje się on w podmiejskiej willi del Montego (casino), obecnie znanej pod nazwą Villa Ludovisi. Bóstwa rzymskie stanowią tu personifikacje żywiołów, odpowiednio ziemi, wody i powietrza – dzieło odwołuje się do trzech podstawowych zasad alchemii, którą żywo interesował się del Monte. Obraz ten wyróżnia się wśród dzieł Caravaggia nie tylko nietypową techniką, ale też niezwykłą kompozycją. Gian Pietro Bellori podaje, że Caravaggio stworzył go chcąc odeprzeć pojawiające się zarzuty krytyków, że nie potrafi posługiwać się perspektywą. Jeśli było tak rzeczywiście, to Caravaggio z pewnością osiągnął swój cel – Pluton, Neptun i Jowisz to arcydzieło skrótu perspektywicznego. Malarz posługiwał się przy tym prawdopodobnie dotyczącym perspektywy traktatem znanego matematyka Guidobaldo del Monte, brata swojego patrona, który drukiem ukazał się w 1600 roku.
Dopiero w 1599 roku Caravaggio otrzymał swoje pierwsze zamówienie publiczne. Powstał wtedy znajdujący się w Kaplicy Contarellich (kaplica św. Mateusza, capella Contarelli – rzymski kościół św. Ludwika Króla Francji) cykl obrazów z życia św. Mateusza – Święty Mateusz i anioł, Męczeństwo św. Mateusza oraz Powołanie św. Mateusza. Okazały się one znacznym sukcesem, wzbudzając szerokie zainteresowanie, a wręcz stając się sensacją. Caravaggio stał się odtąd malarzem sławnym i powszechnie uznanym we Włoszech i w całej Europie. W Kaplicy Contarellich Caravaggio pracował prawdopodobnie już dla Cesariego, który już wcześniej malował tam na sklepieniu freski ze scenami z życia świętego Mateusza. Dzięki protekcji del Montego Caravaggio kontynuował te prace.
Rok później powstały dla kaplicy Cerasich w kościele Santa Maria del Popolo (Bazylika Najświętszej Marii Panny Wszystkich Ludzi, Capella Cerasi) obrazy Nawrócenie św. Pawła i Ukrzyżowanie św. Piotra. Jednocześnie Annibale Carracci tworzył tam obraz Wniebowzięcie Marii znajdujący się nad ołtarzem). Pracami kierował Tiberio Cerasi, skarbnik generalny papieża Klemensa VIII, od którego nazwiska pochodzi nazwa kaplicy. Malarstwo Caravaggia zyskało sobie wielu wpływowych zwolenników – prócz del Montego, należał do nich zwłaszcza markiz Vincenzo Giustiniani, zamożny bankier i wyrafinowany intelektualista, wspierający malarza materialnie. Giustinani doradzał Cerasiemu w doborze tematów obrazów w Kaplicy Cerasich.
Rzymscy koneserzy sztuki, dilettanti, to tak arystokracja rzymska, jak i wysoko postawieni hierarchowie i urzędnicy kościelni: prócz del Montego i Giustinianiego Caravaggia wspierali kardynał Scipione Borghese, kardynał Fryderyk Boromeusz, ród Gonzagów i kolekcjoner dzieł sztuki markiz Asdrubale Mattei. Caravaggio malował dla nich głównie sceny mitologiczne, niekiedy swobodne obyczajowo, ale także obrazy religijne, głównie dla rodowych kaplic. Protektorzy Caravaggia wspierali go materialnie (pomagając uzyskiwać zamówienia publiczne: rzymskie kościoły św. Ludwika Króla Francji, Santa Maria del Popolo, Santa Maria della Scala, św. Augustyna, Santa Maria in Vallicella, bazylika św. Piotra). Te obrazy religijne Caravaggia, które w kościołach odrzucano ze względu na brak decorum lub niewłaściwą treść, kupowali sami. Starali się chronić go w konfliktach z prawem, w które często popadał.
Awanturniczy tryb życia, który prowadził w Rzymie Caravaggio to bójki i burdy uliczne, wybijanie okien, kłótnie z karczmarzami, bezprawne noszenie przy sobie broni, obrażanie urzędników państwowych, kłótnie z innymi malarzami i rzucane na nich oszczerstwa, a wreszcie zabójstwo. Ekscesy te notują rzymskie kroniki kryminalne i biografowie Caravaggia z jego czasów. Rzadko wspomina się natomiast o homoseksualizmie Caravaggia – o tym, że Caravaggio był homoseksualistą wzmiankuje jedynie jego zaciekły wróg Baglione. Awanturniczy tryb życia Caravaggia, a także jego homoseksualizm, stały się później przedmiotem legendy – wizja Caravaggia jako “artysty wyklętego” jest jednak przesadzona i w wielu miejscach fałszywa.
Na zamówienie Giustinianiego powstał bodaj najsławniejszy obraz Caravaggia, Amor Vincit Omnia (Amor Zwycięski, 1601-1602, Berlin, Gemäldegalerie). Dzieło to mówi o potędze miłości i o jej zwycięstwie nad rozumem. Wywołało bardzo żywe reakcje innych malarzy – w odpowiedzi Giovanni Baglione stworzył dzieło Amor niebiański i amor ziemski, co stało się zarzewiem głośnego i skandalizującego Rzym konfliktu Baglione z Caravaggiem. Obecnie oba te obrazy wystawiane są w Berlinie obok siebie. Giustiniani zakupił również pierwszą wersję obrazu Caravaggia Święty Mateusz i Anioł stworzoną dla kaplicy Cerasich, która została jednak odrzucona ze względu na łamanie zasady decorum. Obraz ten nie zachował się do naszych czasów, spłonął w czasie II wojny światowej w bunkrze przeciwlotniczym w Berlinie.
W latach 1605-1606 Caravaggio stworzył dla kaplicy Laerzio Cherubiniego w rzymskim kościele Santa Maria della Scala dzieło Śmierć Marii (Zaśnięcie Marii, Paryż, Luwr), które zostało jednak odrzucone przez zamawiających. Obraz uznano nie tylko za niestosowny, ale też za nadmiernie surowy artystycznie. Obraz przedstawiał Maryję nie uwzględniając przekonań religijnych o jej wniebowzięciu, jest to wyraźnie martwe ciało, naznaczone przez rigor mortis. Sztuka religijna przedstawia natomiast śmierć Marii w konwencji zaśnięcia (przy czym dogmatyka katolicka, uznając wniebowzięcie Matki Boskiej z ciałem i duszą, nie rozstrzyga kwestii jej ziemskiej śmierci). Umarła Matka Boska ukazana jest naturalistycznie, zwracają uwagę bose stopy i obrzmienie ciała i twarzy. Nowatorskie przedstawienie świętych jako postaci codziennych, często z plebejskimi twarzami i brudnymi nogami, budziło oburzenie wielu, ale też podziw pozostałych (w tym hierarchów Kościoła katolickiego) – Śmierć Marii złamała jednak wszelkie dotychczasowe konwencje i docenić mogli ją tylko znawcy sztuki.
Obrazem tym fascynował się Rubens, który uznawał go za największe dzieło Caravaggia i w czasie swojej wizyty w Rzymie namówił swojego patrona, księcia Mantui, do jego zakupu. Książę zgodził się na to i w 1607 roku kupił obraz, dał jednak mieszkańcom Rzymu możliwość oglądania dzieła publicznie przez tydzień, co jeszcze bardziej przyczyniło się do sławy Caravaggia. Inne ważne obrazy religijne Caravaggia z tego okresu to np. Madonna di Loreto (Madonna Pielgrzymów, Madonna z Pielgrzymami, 1604-1606, Bazylika Sant’ Agostino w Rzymie) i Madonna z Dzieciątkiem i św. Anną (Madonna z wężem, Madonna dei Palafrenieri, 1605-1606, Rzym, Galleria Borghese).
Malarz nie był już jednak świadkiem tego zdarzenia. Wkrótce po namalowaniu Śmierci Marii, 28 maja 1606, Caravaggio zabił młodego człowieka o imieniu Ranuccio Tommasoni pochodzącego z Terni. Było to prawdopodobnie zabójstwo nieumyślne, w czasie sporu dotyczącego zakładu o wynik meczu tenisowego. Sam malarz został ciężko zraniony w głowę. Sprawa była na tyle głośna, że możni protektorzy nie byli w stanie pomóc Caravaggiowi, który został skazany na karę śmierci i musiał uciekać z Rzymu.
Życie i twórczość Caravaggia po ucieczce z Rzymu. Neapol, Malta, Sycylia
Ucieczkę ułatwili mu możni protektorzy – Caravaggio ukrywał się początkowo na wsi, w posiadłości rodu Colonna w Lacjum, gdzie leczył się z rany. Nigdy nie miał już powrócić do miasta, w którym spędził większość życia. Żył odtąd na wygnaniu, wędrując do Neapolu, na Maltę i na Sycylię.
Do Neapolu dotarł w 1606 roku, otrzymał tam wiele zamówień na nowe obrazy. W Neapolu stworzył m.in. obraz Siedem Uczynków Miłosierdzia dla kościoła Madonna della Misericordia (1606), gdzie też znajduje się on do dziś. Na zlecenie rodziny de Franchis (di Franco) powstało Biczowanie Chrystusa (1606, Neapol, Museo de Capodimonte). Dzieło to otwiera późny okres w twórczości Caravaggia, jest już wyraźnie odmienne od jego dzieł z okresu rzymskiego. Tego rodzaju charakter mają także inne neapolitańskie obrazy Caravaggia, w tym Ukrzyżowanie św. Andrzeja (1607, Cleveland Museum of Art) powstałe dla wicekróla Neapolu Alfonsa Pimental de Herrera.
Późny styl Caravaggia przypada na okres po jego ucieczce z Rzymu. Cechuje go wprowadzenie do dzieł rozległych, pustych przestrzeni przy zmniejszeniu rozmiarów postaci i redukcji akcesoriów do niezbędnych. Pozwala to na pogłębienie patosu i dramatyzmu dzieła. Późne obrazy Caravaggia cechuje też ciemne tło, spokojna kompozycja, zaakcentowanie emocji przedstawianych postaci, stłumiona kolorystyka (a nawet monochromatyzm) oraz stosowanie lekkich, rozwibrowanych plam barwnych. Późne dzieła Caravaggia w porównaniu z poprzednimi cechuje też duża spontaniczność, swoboda operowania pędzlem. Osłabiony jest także barokowy diagonalizm poprzednich dzieł, Caravaggio unika ostrych linii diagonalnych.
Po opuszczeniu Neapolu Caravaggio udał się na Maltę, aby pracować dla zakonu joannitów. Joannici, czyli Kawalerowie Maltańscy, byli rządzącym Maltą ekskluzywnym, złożonym głównie z włoskiej szlachty zakonem rycerskim, do którego sam Caravaggio wstąpił 14 lipca 1608 roku. Na Malcie stworzył kilka obrazów, w tym dzieła Ścięcie św. Jana Chrzciciela (1608, Konkatedra św. Jana w Valetcie, Valetta), Św. Hieronim piszący (1607-1608, Konkatedra św. Jana w Valetcie – odmienna wersja z 1605 w Rzymie, Galleria Borghese) i Portret Alofa de Wigacourta (1607, Paryż, Luwr). Także z Malty musiał jednak uciekać, gdyż popełnił tam bliżej nieznane przestępstwo – prawdopodobnie zaatakował lokalnego szlachcica. Został uwięziony, ale udało mu się otrzymać pomoc i zbiec z więzienia. Po ucieczce wykluczono go z zakonu maltańskiego.
Udał się następnie na Sycylię gdzie powstały jego ostatnie obrazy – pracował głównie w Messynie, a także w Syrakuzach i w Palermo, malując dla lokalnych kościołów. Do sycylijskich dzieł Caravaggia należy m.in. Wskrzeszenie Łazarza (1609, Messyna, Museo Regionale di Messina), Pokłon Pasterzy (1609, Messyna, Museo Regionale di Messina), Pogrzeb św. Łucji (1608, Kościół Świętej Łucji alla Badia, Syrakuzy). Wiele późnych dzieł Caravaggia wyróżnia się szczególną głębią psychologiczną. Do najbardziej przejmujących należy Dawid z głową Goliata (1609-1610, Rzym, Galleria Borghese), którego siła emocjonalna jest zapewne wyrazem osobistych uczuć samego Caravaggia, wyrazem depresji tułacza w stałym konflikcie z prawem i ludźmi. Przypuszczalnie Caravaggio wysłał Dawida z Głową Goliata kardynałowi Scipione Borghese, wielkiemu penitencjarzowi papieskiemu, jako podarunek – chcąc wyjednać sobie ułaskawienie za popełnione zabójstwo i możliwość powrotu do Rzymu.
Śmierć Caravaggia
W 1609 roku malarz powrócił na krótko do Neapolu. W 1610 roku papież Paweł V przebaczył Caravaggiowi, oczyszczając go z zarzutów morderstwa i wzywając z powrotem do Rzymu. Stało się to możliwe dzięki wstawiennictwu kardynała i księcia Mantui Ferdynanda I Gonzagi. Gdy Caravaggio, z zamiarem udania się do Rzymu, wylądował na południowym wybrzeżu Toskanii, został jednak omyłkowo aresztowany i uwięziony – wzięto go za kogoś innego. Uwięzienie trwało tylko dwa dni, w więzieniu Caravaggio nabawił się jednak gorączki. Zmarł kilka dni później, 18 lipca 1610 roku, w toskańskim miastecku Porto d’Ercole, nie docierając do Rzymu.
Caravaggio i odbiór jego twórczości. Legenda Caravaggia
Caravaggio był niewątpliwie najwybitniejszym malarzem wczesnego baroku, wielkie znaczenie dla historii sztuki ma także wpływ, który wywarł na późniejsze pokolenia malarzy. Objął on tak sztukę włoską, jak i pozostałe kraje europejskie (zwłaszcza Francję i Niderlandy – w sztuce niderlandzkiej caravaggionizm utrechcki). W samych Włoszech styl Caravaggia przestał być zresztą modny po 1620 roku, zaznaczając się o wiele silniej w sztuce innych krajów, gdzie trwał jeszcze przez kilka kolejnych dekad. We Włoszech zwyciężył idealizujący rzeczywistość klasycyzm Akademii Carraccich – żywiący ideały elegancji i dobrego smaku akademizm opozycyjny wobec twórczości Caravaggia. Paradoksalnie, do najważniejszych naśladowców malarstwa Caravaggia w sztuce włoskiej należał Giovanni Baglione, który zarazem był jednym z jego najbardziej zaciętych wrogów w życiu osobistym; Baglione to także najważniejsze źródło informujące o życiu Caravaggia.
Styl Caravaggia był szeroko naśladowany, przybierając znamiona mody – caravaggioniści i caravaggionizm nie są jednak przelotną manierą stylistyczną, ale jedną z najważniejszych i najbardziej twórczych formuł baroku europejskiego. W sztuce niderlandzkiej naśladowcami Caravaggia byli caravaggioniści utrechccy (np. Dirck van Baburen), Jacob van Oost (starszy), Pieter Lastman i Frans Hals, równie głęboki jest jednak wpływ malarza na największych mistrzów baroku niderlandzkiego, Rembrandta i Rubensa; wpływy Caravaggia są silne także w malarstwie Velazqueza. Wśród malarzy francuskich Caravaggia naśladowali zwłaszcza George de La Tour, bracia le Nain, Valentin de Boulogne i Simon Vouet. Malarze północnoeuropejscy interesowali się przy tym przede wszystkim wczesną twórczością Caravaggia, która była bliska typowemu dla malarstwa niderlandzkiego zamiłowaniu dla malarstwa rodzajowego. Śmiałość ujęcia tematów związanych z życiem codziennym bardziej przyciągała uwagę, niż psychologiczna głębia późniejszych dzieł Caravaggia. W ogóle zresztą naśladowcy Caravaggia naśladowali głównie jego naturalizm i teatralność, gubiąc często sens jego sztuki.
Mimo faktu, że Caravaggio samodzielnie zrewolucjonizował sztukę europejską, w XVIII i XIX wieku jego twórczość była niemal zapomniana. Jego znaczenie uznano szeroko dopiero na początku XX wieku – przyczynił się do tego zwłaszcza brytyjski pisarz i krytyk artystyczny Roger Fry (1866-1934). Uznanie dla Caravaggia wiązało się z rozwojem awangardy europejskiej, rewolucyjnych prądów w sztuce takich jak futuryzm – sam Fry uważał Caravaggia za pierwszego artystę w pełni nowoczesnego, a zarazem pierwszego, który tworzył nie przez ewolucję, ale przez rewolucję, świadomie występując przeciw tradycji i autorytetowi. Pod wpływem Caravaggia we wczesnym okresie swojej twórczości pozostawał inny wielki rewolucjonista w sztuce europejskiej, Paul Cézanne.
Przełomem w badaniach naukowych nad dziełem i twórczością Caravaggia był 1951 rok. Włoski historyk sztuki Roberto Longhi zorganizował w Mediolanie głośną wystawę poświęconą artyście. Zaowocowała one wieloma publikacjami naukowymi o Caravaggiu, które to dopiero ugruntowały ostatecznie jego pozycję w historii sztuki. Na zainteresowanie Caravaggiem wpływ wywiera nie tylko jego wielkość jako artysty – wpływają na nie także jego burzliwe, pełne skandali życie i trudny charakter.
Ze względu na swoje interesujące i trudne życie Caravaggio stał się także bohaterem wyobraźni masowej, znajdując miejsce również w kulturze popularnej. Już w XVII wieku osobowość i biografia Caravaggia fascynowały ludzi, wcześni biografowie opisują jego życie w konwencji barwnego życiorysu awanturnika. Na przełomie XIX i XX wieku ukształtowała się legenda Caravaggia, w której przedstawiany jest on jako typowy “artysta wyklęty”, w konflikcie ze społeczeństwem i światem. Także raczej dyskretny homoseksualny erotyzm obrazów Caravaggia uznawano za wyrazisty i wręcz obsesyjny – w rzeczywistości jest on widoczny głównie we wczesnych obrazach i nie jest niczym oryginalnym, jest osadzony w neoplatońskiej teorii sztuki renesansu. Afektowane pozy młodzieńców Caravaggia są raczej typowe dla całego malarstwa późnego manieryzmu. Caravaggio uznawano za artystę z nizin społecznych, przedstawiającego w swoich dziełach lud, walczącego z konwencjami artystycznymi, znienawidzonego przez elity. W rzeczywistości jednak dzieła Caravaggia cieszyły się wsparciem elit i Kościoła, a jeśli ktoś był nimi oburzony, to właśnie przedstawiciele ludu. Caravaggio nie był też kontestatorem prawd religijnych, a tym bardziej bluźniercą – przeciwnie, jego obrazy doskonale wpisują się w założenia kontrreformacji i wywarły znaczny wpływ na rozwój malarstwa religijnego.
Prócz prac naukowych o Caravaggiu, ukazują się również niezliczone biografie popularne. Zainteresowanie budzi też seksualność Caravaggia, który prawdopodobnie był homoseksualistą (świadczą o tym jednak mniej fakty z jego biografii, a bardziej homoerotyczny nastrój wielu dzieł). Caravaggio budził zainteresowanie psychoanalityków, którzy analizowali jego rzekomą “patologiczną osobowość”, w oderwaniu od twórczości. Dziś analizuje się często twórczość Caravaggia w kontekście jego seksualności, widząc ja jako manifestację homoseksualizmu w sztuce. Caravaggio jest również bohaterem filmów biograficznych, z których najbardziej znanym jest film Caravaggio z 1986 roku w reżyserii Dereka Jarmana.