Budowa zdania

Budowa zdania – budowa zdania pojedynczego obejmuje zespół wzajemnie powiązanych członów zdania określanych jako części zdania wraz z członem obligatoryjnym (występującym koniecznie w każdym zdaniu), którym jest orzeczenie. Orzeczenie tworzy wraz z podmiotem związek główny w zdaniu. Pozostałe człony składniowe (przydawka, okolicznik, dopełnienie) tworzą poboczne grupy składniowe. Także budowa zdania złożonego, relacje składniowe między zdaniem nadrzędnym i podrzędnym.

Zobacz też: budowa słowotwórcza wyrazu.

Budowa zdania pojedynczego

Podmiot i orzeczenie

Każde zdanie pojedyncze składa się z podmiotu i orzeczenia (rzadko występują także zdania bezpodmiotowe, nie ma natomiast zdań bez orzeczeń). Podmiot zdania to najczęściej rzeczownik w mianowniku lub zaimek w mianowniku. Rzadziej funkcję podmiotu pełnią także inne części mowy (np. przymiotniki, liczebniki, imiesłowy, bezokoliczniki). Orzeczenie wyrażone jest zawsze przez formy osobowe czasownika.

Przykłady: Janek (podmiot) myśli (orzeczenie), Matka (podmiot) spała (orzeczenie), Chłopcy (podmiot) biegli (orzeczenie), Państwo Nowakowie (podmiot) odpoczywają (orzeczenie).

Przykłady zdań bezpodmiotowych: Pada, Grzmi, Widać muchę, Słychać muzykę. Istnieją także zdania z podmiotem domyślnym, w których pomija się podmiot, często o charakterze zdań eliptycznych, np. Byliśmy w parku, Bardzo się polubili. Podmiot jest przy tym często użyty w zdaniu poprzedzającym zdanie z podmiotem domyślnym, np.: Ania obudziła się. Zrobiła sobie śniadanie.

W wielu zdaniach występuje orzeczenie złożone, najczęściej orzeczenie imienne. Składa się ono z łącznika (formy czasownika posiłkowego, najczęściej czasownika być). Przykłady: Tomek (podmiot) jest mały (orzeczenie), Wszyscy (podmiot) są zajęci (orzeczenie), Książka (podmiot) jest czytana (orzeczenie), Dom (podmiot) został zbudowany (orzeczenie).

Grupa podmiotu

Podmiot określają przydawki. Najczęstszy rodzaj przydawek to przydawki przymiotne – przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, liczebniki porządkowe i zaimki przymiotne. Podmiot zgadza się z przydawką pod względem przypadka, rodzaju gramatycznego i liczby (związek zgody). Przykłady: pogodny dzień, małe dzieci, gramatyka porównawcza, trudne ćwiczenia, język polski.

Przydawka rzeczownikowa to rzeczownik w roli określenia (np. lekarz dentysta, rzeka Odra). Nie zawsze zachodzi związek zgody między podmiotem a przydawką rzeczownikową (np. statek przetwórnia wpłynął).

Przydawka dopełniaczowa wchodzi z podmiotem w związek rządu – np. dom taty, plan miasta, kilo cukru.

Przydawki przyimkowe to określenia podmiotu za pomocą wyrażeń przyimkowych. Przykłady: suknia z jedwabiu, korek od butelki, książka dla dzieci, płaszcz bez paska.

Grupa orzeczenia

Orzeczenia określają dopełnienia (w tym dopełnienie bliższe i dopełnienie dalsze) oraz różne rodzaje okoliczników.

Dopełnienie bliższe występuje przy czasownikach przechodnich. Najczęściej ma formę biernika. Przykłady: Ojciec kocha córkę, Kierowca prowadzi samochód. W zdaniach zaprzeczonych dopełnienie bliższe występuje w dopełniaczu (Nie mam samochodu). Częste są także dopełnienia bliższe w dopełniaczu znane jako dopełniacz cząstkowy (np. Kupiłem chleba zamiast Kupiłem chleb).

Dopełnienie dalsze ma formę przypadka zależnego. Łączy się z orzeczeniem bezpośrednio (bez przyimków) lub pośrednio (z przyimkami). Najczęściej występują w celowniku: Dałem książkę bratu, Kupiłem sobie zeszyt.

Okoliczniki dzielą się na okoliczniki czasu (w tej chwili, w tym roku, właśnie), okoliczniki miejsca (tutaj, po jeziorze, w szkole, przy drodze), okoliczniki sposobu (łatwo, dobrze, na zimno, piechotą), okoliczniki celu (po zakupy, po chleb, na spacer), okoliczniki przyczyny (przez nieuwagę, kopaniem piłki, od biegu), okoliczniki stopnia (bardzo, trochę), okoliczniki miary (dwa razy) i okoliczniki okoliczności towarzyszącej (z towarzyszeniem, z radością).

Budowa zdania złożonego

Zdania złożone dzielimy na zdania współrzędnie złożone i zdania podrzędnie złożone.

Zdania współrzędnie złożone

Zdania współrzędnie złożone łączne mogą łączyć się za pomocą spójników i, a i ani. Przykłady: Wróciłem ze szkoły i zjadłem obiad, Ani nie uczę się, ani nie pracuję.

Zdania współrzędnie złożone przeciwstawne łączą się za pomocą spójników ale, jednak i a. Przykłady: Obiecał przyjść, ale jeszcze go nie ma, Dziś jeszcze idziemy do szkoły, a jutro są już wakacje.

Zdania współrzędnie złożone rozłączne łączą się za pomocą spójników albo i lub. Przykłady: Wynajmiemy pokój lub będziemy spać pod namiotem, Będziemy słuchać muzyki albo pójdziemy na spacer.

Zdania współrzędnie złożone wynikowe łączą się za pomocą spójników i, więc i dlatego. Przykłady: Myślę, więc jestem, Nie założyłem kurtki i przeziębiłem się.

Zdania podrzędnie złożone

Zdania podrzędnie złożone składają się ze zdania podrzędnego i zdania nadrzędnego. Wskaźnikiem zespolenia zdania podrzędnego z nadrzędnym jest spójnik lub zaimek (zaimek pytający, zaimek względny).

Zdania podmiotowe zastępują podmiot zdania nadrzędnego lub rozwijają go. Przykłady: Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada, Wiadomo, że to on to zrobił.

Zdania orzecznikowe zastępują orzecznik (przymiotny lub rzeczowny) zdania nadrzędnego. Przykłady: Jestem tym, czym będziesz.

Zdania przydawkowe stanowią określenia rzeczowników występujących w zdaniach nadrzędnych. Przykłady: Opowiem wam historię, która zdarzyła się naprawdę, Wspominaliśmy czasy, kiedy byliśmy razem.

Zdania dopełnieniowe zastępują lub rozwijają dopełnienie zdania nadrzędnego. Przykłady: Nie wierzę, że zepsuł ci się telefon, Prosiłem, żeby tu przyszła.

Zdania okolicznikowe zastępują lub rozwijają okolicznik zdania nadrzędnego. Dzielą się na zdania okolicznikowe czasu (Kiedy wracaliśmy, było już ciemno), zdania okolicznikowe miejsca (Wracam tam, skąd przyjechałem), zdania okolicznikowe sposobu (Pociągi nie jeżdżą tak punktualnie, jak dawniej), zdania okolicznikowe celu (Wyszedłem z domu, żeby kupić chleb), zdania okolicznikowe przyczyny (Jestem zła, że się spóźniłeś) i zdania okolicznikowe stopnia (Zrobiłem to tak dobrze, jak umiałem).

Zdania warunkowe oznaczają warunek. Łączą się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą spójników jeżeli, jeśli (także gdyby, żeby, kiedy).

Zdania przyzwalające wyrażają niesprzyjające okoliczności, przeszkody i przeciwieństwa. Przykłady: Mimo że padało, poszliśmy na spacer.

Zdania rozwijające odnoszą się do całej treści zdania nadrzędnego. Przykłady: Ojciec ciężko zachorował, czym bardzo się zmartwiliśmy.

Budowa zdania pod względem relacji treściowych – struktura tematyczno-rematyczna zdania

Budowa zdania pod względem zawartych w nim relacji treściowych to jego struktura tematyczno-rematyczna. W zdaniach występuje temat (to, o czym się mówi) i remat (część rozwijająca temat). Zobacz więcej: aktualne rozczłonkowanie zdania.