Biernik

Biernik (w języku łacińskim accusativus, spolszczane jako akuzatyw, rzadziej akuzatiw) – przypadek w deklinacji (“odpowiada na pytania kogo? co?”). W swojej podstawowej funkcji wyraża dopełnienie bliższe. Przy zamianie orzeczenia w stronie czynnej na orzeczenie w stronie biernej rzeczownik w bierniku przechodzi w podmiot (np. Mama myje (kogo? co?) Zosię i Zosia jest myta przez mamę) – stąd też pochodzi jego polska nazwa. Przykłady: mam duży dom, piszę list, widzę białą różę, lubię gramatykę.


Stanowi przypadek syntetyczny o prymarnej funkcji syntaktycznej (gramatycznej). W swojej podstawowej funkcji występuje w związku syntaktycznym z czasownikami nieprzechodnimi. Rzeczownik postawiony w bierniku pełni przy czasownikach nieprzechodnich funkcję dopełnienia bliższego (w tradycyjnej terminologii gramatycznej), inaczej mówiąc – drugiego argumentu (w terminologii współczesnej).

Termin “biernik” odnosił się początkowo do opisu systemu deklinacji języków indoeuropejskich (w tym łaciny, greki, sanskrytu, języków słowiańskich), przypadki o tej samej funkcji występują jednak także w innych językach – tak w innych rodzinach językowych, jak i w odmiennych typach strukturalnych języków. Przypadek taki występuje np. w językach ugrofińskich. W języku węgierskim, gdzie biernik określany jest także jako “przypadek przedmiotowy”, wykładnikiem biernika jest końcówka –t (np. kalauzt, konduktora). W języku fińskim biernik równy jest w liczbie pojedynczej mianownikowi lub dopełniaczowi, w liczbie mnogiej jest równy mianownikowi.

Biernik jest w swojej podstawowej funkcji przypadkiem prymarnie gramatycznym. Oznacza to, że końcówka biernika nie ma w jego głównej funkcji określonego znaczenia, jest morfemem, który pełni funkcje wyłącznie strukturalne, stanowi czysty wskaźnik syntaktyczny. Istnieje jednak także wiele funkcji sekundarnych (pobocznych), które może pełnić biernik – w funkcjach tych stanowi on przypadek konkretny. Funkcje te są różne w różnych językach – w języku polskim biernik może być np. określnikiem miary czasu (przez dwa dni), określnikiem miary przestrzeni (przez 10 kilometrów), w łacinie określnikiem kierunku (Romam – “do Rzymu”).

Biernik w języku polskim

Biernik pełni w języku polskim tę samą główną funkcję, co w innych językach, wyraża dopełnienie bliższe (“odpowiada na pytanie kogo? co?“). Jest to przy tym w tej funkcji przypadek ekspansywny – wypiera z niej dopełniacz, który także może w języku polskim wyrażać dopełnienie. Stanowi to źródło wielu błędów językowych. Coraz częstsze stają się niepoprawne konstrukcje typu przestrzegać prawo (zamiast: przestrzegać prawa).

Ekspansywność biernika względem dopełniacza we współczesnym języku polskim wynika nie tylko z faktu, że mogą pełnić one tę samą funkcję, ale także ze zjawiska synkretyzmu przypadków. Synkretyzm ten dotyczy rzeczowników żywotnych – rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego mają w liczbie pojedynczej takie same formy w bierniku i dopełniaczu (kogo, czego? i kogo, co?człowieka, jeża, psa, Tomka). Synkretyzm ten dotyczy także wielu innych kategorii znaczeniowych, rzeczowników, które nie są żywotne w dosłownym sensie. Są to zwłaszcza nazwy samochodów (mercedesa), tańców (poloneza), pieniędzy (dolara), alkoholi, papierosów i zwłok.

Dla rzeczowników w liczbie pojedynczej wyróżnić można dwa szeregi końcówek biernika w języku polskim. W pierwszym szeregu rzeczowniki w bierniku równe są dopełniaczowi lub mianownikowi, w drugim szeregu przyjmują końcówkę –ę lub końcówkę zerową.

W liczbie mnogiej biernik rzeczowników męskoosobowych jest równy dopełniaczowi, biernik pozostałych klas rzeczowników (rzeczowniki niemęskoosobowe) jest natomiast równy mianownikowi.

Przymiotniki w liczbie pojedynczej przyjmują w bierniku końcówkę –ą (rodzaj żeński), końcówkę mianownika (rodzaj nijaki) albo końcówkę dopełniacza lub mianownika (rodzaj męski – w zależności od końcówki określanego rzeczownika, np. białego psa i biały dom). W liczbie mnogiej przymiotniki w bierniku określające rzeczowniki męskoosobowe są równe dopełniaczowi (wysocy mężczyźni), natomiast przymiotniki określające rzeczowniki niemęskoosobowe są równe mianownikowi (dobre kobiety).

Z biernikiem rzeczownika lub zaimka łączy się w języku polskim wiele przyimków, które określają miejsce, do którego zbliża się jakaś osoba lub przedmiot. Należą do nich przyimki: na, nad, pod, przed, w, za, między. W innych sytuacjach te same przyimki łączą się z narzędnikiem lub miejscownikiem (np. “za drzwi”, ale “za drzwiami”).

Istnieje także wiele przysłówków złożonych stanowiących wyrażenia przyimkowe z biernikiem. Przykłady: na czas, na noc, na opak, na oścież, na południe, naprzód, na raz, nawet, na wieczór, na wskroś, na wylot, na wznak, w poprzek, wewnątrz, wręcz, wznak, nad miarę, nadzwyczaj.

Zobacz też: accusativus tromtadraticus, żartobliwe określenie nadużycia rzeczowników w bierniku.

Biernik wewnętrzny

W językach indoeuropejskich występuje specjalna funkcja biernika określane terminem biernik wewnętrzny. Takie użycie biernika dotyczy tych rzeczowników, które łączą się z czasownikami utworzonymi od tego samego rdzenia, z którym się łączą (dlatego też jest to rodzaj figura etymologica – “figura etymologiczna”). W funkcji takiej rzeczownik występuje w relacji z czasownikiem nieprzechodnim – np. w łacinie vivere vitam aeternam – “żyć życiem wiecznym”.

Accusativus cum infinitivo. Accusativus duplex

Zobacz więcej w osobnych artykułach: accusativus cum infinitivo i accusativus duplex.

Do specyficznych konstrukcji składniowych z biernikiem należą znane z języka łacińskiego accusativus cum infinitivo i accusativus duplex. Accusativus cum infinitivo to konstrukcja złożona z biernika i bezokolicznika, przy czym czasownik w bezokoliczniku wyraża myślenie, mówienie, sądzenie, percepcję czy odczucie (np. Video puellas cantare – “widzę, że dziewczęta śpiewają”). Accusativus podwójny (accusativus duplex) to konstrukcja złożona z czasownika i dwóch dopełnień w bierniku.

Biernik i accusativus: nazwa przypadka

Termin accusativus znaczy w języku łacińskim “oskarżyciel”, “oskarżający”. Powstał on jako błędne tłumaczenie greckiej nazwy tego przypadka ptosis aitiatike (αἰτιατικὴ πτῶσις), która znaczy właściwie “przypadek powodujący”. Błędny przekład łaciński powstał na skutek wieloznaczności greckiego czasownika αἰτιάομαι, który znaczy nie tylko “powodować”, ale także “oskarżać”. Nazwa łacińska upowszechniła się także w innych językach (język angielski – accusative case, język francuski – accusatif, język niemiecki – Akkusativ). Odmienna nazwa w języku polskim powstała ze względu na przechodzenie rzeczownika w bierniku w mianownik (z dopełnienia na podmiot) przy zamianie zdania w stronie czynnej na bierną. Także w polskiej terminologii gramatycznej (zwłaszcza w odniesieniu do języków klasycznych) biernik określany jest jako “akuzatyw” lub rzadziej “akuzatiw”.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

5 komentarzy do “Biernik”

  1. Hi just wanted to give you a brief heads up and let you know a few of the pictures aren’t loading correctly. I’m not sure why but I think its a linking issue. I’ve tried it in two different internet browsers and both show the same results.

    Odpowiedz
  2. I have noticed that over the course of developing a relationship with real estate proprietors, you’ll be able to come to understand that, in each and every real estate financial transaction, a commission rate is paid. In the long run, FSBO sellers never “save” the commission rate. Rather, they struggle to earn the commission simply by doing a good agent’s job. In the process, they devote their money plus time to complete, as best they might, the responsibilities of an realtor. Those obligations include revealing the home by way of marketing, showing the home to all buyers, constructing a sense of buyer emergency in order to trigger an offer, scheduling home inspections, dealing with qualification investigations with the loan provider, supervising repairs, and aiding the closing of the deal.

    Odpowiedz

Dodaj komentarz