Barwa wyrazu

Barwa wyrazu – takie nacechowanie semantyczne danego wyrazu, które wiąże się z zakresem jego użycia. Chodzi tu przy tym o przynależność wyrazu do określonej odmiany języka narodowego, do określonego stylu, środowiska i epoki rozwoju danego języka. Wyróżnia się np. wyrazy nacechowane ironicznie, wyrazy pieszczotliwe i wyrazy podniosłe. Barwa wyrazu przekazuje często informacje o postawie osoby mówiącej, wiąże się więc z funkcją ekspresywną wypowiedzi.

Od tak zdefiniowanej barwy wyrazu, którą określa się ściśle terminem barwa ekspresywna wyrazu, odróżnić należy nacechowanie semantyczne wyrazu o charakterze zindywidualizowanym. Barwa uczuciowa wyrazu (barwa emocjonalna wyrazu) określa nie obiektywne nacechowanie semantyczne, ale subiektywną relację tego, kto używa danego wyrazu do przedmiotu, do którego wyraz ten się odnosi.

W innych językach: język angielski – color (colour) lub stylistic color (stylistic colour). Język francuski – tonalité stylistique. Język niemiecki – Gefühlsfärbung.

Barwa ekspresywna wyrazu

Barwa ekspresywna wyrazu (barwa wyrazu w sensie wąskim) ma charakter obiektywny, odnosi się do funkcjonowania wyrazu w określonych odmianach języka, środowiskach i epokach. Warstwy leksykalne języka przenikają się, barwa ekspresywna wyrazu uwarunkowana jest przez przemiany społeczne, kulturowe i historyczne. W związku z tym nacechowanie semantyczne wyrazów ulega częstym zmianom.

Wyróżnić można wiele rodzajów barwy ekspresywnej wyrazu, w tym np. wyrazy ironiczne, pieszczotliwe, podniosłe, książkowe, potoczne, pospolite, żartobliwe, wiechowe, zdrobniałe, zgrubiałe, indywidualne, wulgarne, nieprzyzwoite, rubaszne, lekceważące, obelżywe, pogardliwe oraz eufemizmy. Także pewne słabiej zdefiniowane kategorie wyrazów określać mogą ich barwę ekspresywną (np. wyrazy urzędowe czy wyrazy uczniowskie).

Tak np. wyrazem lekceważącym jest żółtodziób, wyrazem książkowym tudzież, wyrazem potocznym klapa.

Barwa uczuciowa wyrazu (barwa emocjonalna wyrazu)

Barwa emocjonalna wyrazu stanowi odbicie indywidualnego stosunku emocjonalnego mówiącego podmiotu do określonego przez ten podmiot danym wyrazem przedmiotu lub pojęcia. Chodzi tu tak o stałe, jak i bieżące, altualne relacje emocjonalne między użytkownikami języka a rzeczywistością pozajęzykową. Barwa uczuciowa wyrazu nie wynika bezpośrednio z jego znaczenia.

Wyróżnić można pozytywne, obojętne i negatywne relacje uczuciowe do przedmiotów i pojęć. Odpowiednio wyróżnia się więc barwę dodatnią wyrazu, barwę obojętną wyrazu i barwę ujemną wyrazu. Większość wyrazów ma obojętne zabarwienie uczuciowe. Wyrazy o dodatnim zabarwieniu emocjonalnym wyrażają sympatię i aprobatę mówiącego podmiotu (np. kwiateczek zamiast obojętnego uczuciowo kwiat). Określa się je jako deminutywy (deminutiva), najczęściej są to wyrazy zdrobniałe (zdrobnienia). Wyrazy o ujemnej barwie uczuciowej wyrażają antypatię, dezaprobatę i niechęć (np. tłuścioch, staruch). Określa się je jako pejoratywy, często są to zgrubienia. Barwa emocjonalna wyrazu może jednak ulec zmianie z obojętnej na pozytywną lub negatywną nie tylko poprzez dodanie do rdzenia wyrazu przyrostków zdrabniających lub zgrubiających, ale także poprzez odpowiedni dobór synonimów (np. ujemnie nacechowane ględzić zamiast mówić).

Wiele kategorii wyrazów wyraża jednocześnie obiektywne znaczenie neutralne (poznawcze) i relacje uczuciową. Określa się je jako affectiva.

Zobacz też: barwa głoski, barwa dźwięku mowy.