Baptysterium we Florencji
Baptysterium we Florencji (Baptysterium św. Jana Chrzciciela, wł. Battistero di San Giovanni) – romański budynek na planie ośmiokąta we Florencji, baptysterium przy kościele Santa Maria del Fiore. Wielokrotnie dekorowane i przebudowywane, znane jako miejsce narodzin sztuki renesansowej (trzy pary drzwi, w tym Drzwi Raju Lorenzo Ghibertiego).
Zobacz też: Dzwonnica Giotta, kampanila w kompleksie katedry we Florencji, dopasowana wizualnie do Baptysterium; Kantoria w Santa Maria del Fiore.
Baptysterium zbudowane zostało w miejscu ruin starożytnej świątyni rzymskiego boga Marsa z V wieku n.e. Znajduje się na Piazza san Giovanni (placu św. Jana), przed wejściem do katedry Santa Maria del Fiore (Duomo). Poświęcone jest św. Janowi Chrzcicielowi, patronowi miasta Florencji. Mimo że budowla pochodzi z XI wieku, mieszkańcy Florencji późnośredniowiecznej i renesansowej wierzyli, że jest ona oryginalną budowlą rzymską, podobnie jak np. Panteon w Rzymie – zmienioną następnie na kościół św. Jana Chrzciciela. Zwyczaj budowania osobnych od kościołów baptysteriów (miejsc, w których mieszkańcy miasta przyjmowali chrzest) był powszechny we Włoszech średniowiecznych – do innych sławnych włoskich baptysteriów należą m.in. baptysteria w Rawennie (Baptysterium Pogan i Baptysterium Ortodoksów – V wiek), w Pizie i w Padwie.
Uchodzące za starożytny symbol miasta baptysterium mieszkańcy Florencji starali się możliwie efektownie ozdobić. Sam wyłożony dwukolorowym marmurem ośmioboczny budynek z apsydą nie ma wielkiego znaczenia dla historii sztuki, o wiele ważniejszy jest jego późnośredniowieczny wystrój. Bogata dekoracja architektoniczna Baptysterium we Florencji powstawała głównie w XIV i XV wieku, zaplanowano ją w sposób celowy – miała świadczyć o bogactwie i potędze miasta, które było nie tylko głównym centrum sztuki i kultury renesansowej Italii, ale także potężnym ośrodkiem gospodarczym (miejsce narodzin nowożytnych banków).
Architektura
Baptysterium jest budowlą centralną na planie ośmiokąta (oktogon). Wieńczy je kopuła z latarnią (około 30 metrów wysokości). Okryte jest charakterystyczną okładziną z marmuru, w zielono-białe pasy. Jest to w zasadzie budowla romańska, wzorowana prawdopodobnie na Panteonie w Rzymie.
Wykopaliska archeologiczne odsłoniły kilka warstw kulturowych pod marmurową podstawą Baptysterium we Florencji, w tym średniowieczny cmentarz pod placem św. Jana Chrzciciela. Potwierdzają one legendę, że w miejscu baptysterium stał przedtem inny budynek, prawdopodobnie rzeczywiście z czasów rzymskich. Dawniej sądzono, że budowla powstała w XI wieku. Dziś sądzi się raczej, że jest struktura wczesnochrześcijańska z VI-VI wieku, która w XI wieku została znacznie przebudowana, uzyskując cechy romańskie. W 1059 roku miało miejsce poświęcenie Baptysterium we Florencji – najwcześniejsze wzmianki w źródłach pisanych sięgają jednak już 869 roku, przy czym nie są one opisami wskazującymi na wygląd budowli w tym okresie.
Uznaje się szeroko, że obecny budynek Baptysterium stanowił pierwotnie przejściowo katedrę Florencji, prawdopodobnie w czasie przebudowy kościoła Santa Reparata w XI wieku. Kościół Santa Reparata stał w miejscu obecnej katedry Santa Maria del Fiore. Z XI wieku pochodzi z pewnością geometryczna, biało-zielona okładzina marmurowa. Około 1150 roku powstała także latarnia (cylinder kopuły, przez który do wnętrza budynku wpada światło). Pasiaste pilastry są jednak późniejsze, datuje się je na XIII wiek.
Wnętrze budynku, w którym uwagę zwracają monumentalne mozaiki, jest zasadniczo romańskie, wykazuje jednak także cechy architektury wczesnochrześcijańskiej. Jest to wnętrze dwupoziomowe, połączone z prostokątną apsydą typu scarsella. Powstała ona między XI a XIII wiekiem, zastępując wcześniejszą apsydę półkolistą.
Mozaiki
Oktagonalne sklepienie Baptysterium we Florencji zdobią mozaiki z XIII wieku, umieszczone na wewnętrznej powierzchni dachu i na łuku tęczowym w koncentryczne pasy. Przedstawiają one stworzenie świata, Sąd Ostateczny, aniołów, świętych (sceny z życia świętego Józefa i świętego Jana Chrzciciela) oraz życie Chrystusa. Ponad ołtarzem znajduje się dużych rozmiarów figura Chrystusa – Chrystus siedzi na tęczy, otoczony jest kręgiem oznaczającym niebo. Przyjmuje się szeroko, że autorem tych mozaik był Coppo do Marcovaldo. Inny pogląd przypisuje je anonimowym mistrzom weneckim, choćby ze względu na fakt, że w Wenecji (w odróżnieniu od Florencji) mozaika była bardzo często stosowaną techniką.
Drzwi Baptysterium we Florencji
Zobacz: Drzwi Wschodnie Baptysterium we Florencji z opisem konkursu, który zapoczątkował symbolicznie sztukę renesansową.
W latach 1330-1334 rzeźbiarz Andrea Pisano zrealizował zlecenie na brązowe, pozłacane drzwi Baptysterium we Florencji. Są to drzwi południowe. Drzwi Andrei de Pisano obejmują 14 prostokątnych reliefów. 10 górnych paneli to cykl przedstawiający życie św. Jana Chrzciciela – od ogłoszenia narodzin proroka jego ojcu Zachariaszowi aż do męczeńskiej śmierci i pogrzebu. Cztery dolne panele to alegorie cnót. Dzieło Pisano wykazuje silny wpływ malarstwa Giotta i może być uznane za jego rzeźbiarską trawestację.
W 1401 roku ogłoszono konkurs na wykonanie nowych drzwi wschodnich Baptysterium. Wygrał go Lorenzo Ghiberti, przedstawiając projekt przesiąknięty nowymi, klasycznymi ideami, uważany często za początek renesansu w sztuce. Finalistą był również Filipo Brunelleschi, którego projekt także doczekał się realizacji, nie został jednak umieszczony w Baptysterium. Pierwotnie drzwi Ghibertiego z 1401 roku (tworzone przez dwie dekady) były głównymi drzwiami wschodnimi – musiały ustąpić miejsca późniejszym i jeszcze wspanialszym Drzwiom Raju. Obecnie stanowią drzwi północne. Największe znaczenie ma panel Ofiara Izaaka, stanowiący przełom artystyczny – panel ten jednak nie został ostatecznie umieszczony w projekcie.
Najdoskonalszą formą artystyczną odznaczają się trzecie drzwi, które stworzył Lorenzo Ghiberti w latach 1425-1450. Nazwę “Drzwi Raju” (“Rajskie Drzwi”, Porta del Paradiso) nadał im Michał Anioł ze względu na ich niezwykłe piękno. Przestawiają one 10 scen ze Starego Testamentu, przy czym postacie biblijne mają często rysy współczesnych Ghibertiemu mieszkańców Florencji. Sceny te cechuje wrażenie głębi i jedności narracyjnej – stało się to możliwe dzięki świadomemu wcieleniu w życie teorii perspektywy, którą opracował Leon Battista Alberti. Dekorację mozaikową Drzwi Raju wykonał Alessio Baldovinetti.