Bajka (bajki)

Bajka – krótki utwór narracyjny pisany wierszem lub rzadziej prozą, którego bohaterami są zwierzęta i ludzie (także rośliny, przedmioty, istoty mityczne), zawierający pouczenie moralne. Pouczenie to zazwyczaj wypowiedziane jest wprost (jako morał bajki – najczęściej na końcu utworu), może też być dobitnie zasugerowane. Bajka to gatunek literatury dydaktycznej (niekiedy o charakterze satyrycznym) ukształtowany w starożytności, przynależący do epiki, uznawany za odmianę przypowieści. Wyróżnia się dwie jej zasadnicze odmiany – są to rozbudowana bajka narracyjna i zwięzła bajka epigramatyczna. Tak rozumiana bajka wywodzi się wprawdzie z motywów folklorystycznych, należy ją odróżnić jednak od bajki ludowej, której główną odmianą jest baśń. Niekiedy termin “bajka” używany jest w języku polskim także w szerokim sensie, obejmując również baśń i bajkę ludową w ogólności.

Morał występujące zazwyczaj na końcu bajki – określa się go wtedy terminem epimythion. Rzadziej zdarza się morał jako formuła początkowa bajki – określa się go wtedy terminem promythion. Tworzenie bajek to bajkopisarstwo lub fabulistyka, autor bajek to bajkopisarz.

Prócz dzieł literackich (tak literatury pisanej, jak i przekazywanej ustnie), słowem “bajka” określa się także utwory filmowe, muzyczne i teatralne. Bajka muzyczna to przeważnie słuchowisko z piosenkami, niekiedy określa się tak również formy instrumentalne. Bajka filmowa to termin nieprecyzyjny – określa się tak nie tylko zrealizowane za pomocą środków filmowych bajki literackie i ludowe (w tym baśnie), ale także wiele innych filmów dla dzieci, w tym zwłaszcza krótkometrażowe filmy animowane. Podobna sytuacja zachodzi w języku potocznym, gdzie “bajkami” nazywa się bardzo różnorodne utwory literatury dziecięcej, zwłaszcza krótkie, ilustrowane utwory fabularne przeznaczone dla najmłodszych dzieci.

Definicja bajki. Rodzaje bajek

Bajka to rodzaj przypowieści, stanowi utwór fabularny, którego tematem są przede wszystkim charaktery, postawy i zachowania ludzi, a także sytuacje społeczne. Mają one charakter uniwersalny i powtarzalny – bajki opisują przywary i zalety ludzkie, które mają charakter ponadhistoryczny i pozakulturowy, nie zależą też od indywidualnych sytuacji życiowych i złożoności psychologicznej jednostek. Bohaterami bajek mogą być ludzie, częściej jednak cechy ludzkie ukazuje się poprzez postacie zwierząt, roślin i przedmiotów. Bajka jest więc gatunkiem, w którym duże znaczenie mają animizacja, antropomorfizacja i personifikacja.

Bajka, której bohaterami są zwierzęta określana jest jako bajka zwierzęca. Utwór narracyjny wyrażający prozą lub wierszem jakąś prawdę moralną to apolog –  bajka i przypowieść uważane są najczęściej za odmiany apologu. W wielu bajkach tematem jest występek, nadużycie moralne, a nawet szaleństwo – często, ale nie zawsze dopuszczający się występku bohater bajki ponosi karę. Fabuła bajki przeważnie nie ma znaczenia sama dla siebie – jest ona jedynie ilustracją prawd ogólnych, które dotyczą ludzkich doświadczeń.

Bajka przynależy do literatury dydaktycznej, jej celem jest przekazywanie pouczeń moralnych, a w późniejszych utworach (zwłaszcza w bajce oświeceniowej) także wpływanie na formy życia społecznego i politycznego. Dopiero od XIX wieku bajki uważa się za gatunek przynależący do literatury dziecięcej – przed XIX wiekiem sama literatura dla dzieci była zresztą słabo ukształtowana, nie dzielono powszechnie utworów literackich na “przeznaczone dla dzieci” i “przeznaczone dla dorosłych”. Zawarte w bajce pouczenie wyrażone jest zazwyczaj wprost, jako morał bajki. Zdarza się jednak, że ma ono charakter aluzyjny lub nawet zostaje pominięte, pozostawione domyślności czytelnika. Istnieją także bajki o rozbudowanych morałach, które są dłuższe, niż fabularna część utworu: stosunkowo często bajki takie pisał La Fontaine, mają one charakter rozważań filozoficznych i moralnych wierszem, dla których fabuła jest tylko pretekstem.

Fabułę bajki charakteryzuje nie tylko zwięzłość, ale także dobitność. Pozwalają na to ostre kontrasty i przeciwstawienia bohaterów i sytuacji fabularnych. Ostro przeciwstawiane sobie są początkowe działania i zamiary bohaterów oraz ich rezultaty. Kontrastują ze sobą silnie także cechy charakteru, a nawet wielkość i siła fizyczna zwierzęcych bohaterów (np. słaba owca – silny wilk). Zasadą treściową bajki jest więc antyteza, przeciwieństwa takie jak dobro i zło, mądrość i głupota, siła i słabość, korzyść i strata, cnota i występek.

Typowy dla bajki jest więc paralelizm stanowisk, paralelizm argumentacji i paralelizm typów działań. Bajki mają dość często postać dyskusji, w której zwierzęce postacie przedstawiają swoje sprzeczne racje (dramatyzowane poprzez wprowadzenie rozmów są głównie bajki narracyjne). Działania bohaterów przeciwstawione są sobie na zasadzie kontrastu skuteczności i nieskuteczności – dopiero z obserwacji sprzecznych racji i zachowań wyciąga się morał, stosowną naukę. Zasada kontrastu widoczna jest nawet w tytułach wielu bajek, które stanowią koniunkcję nazw przeciwstawianych postaci i sytuacji (np. Bogacz i żebrak, Komar i mucha, Żuraw i czapla).

Morał bajki pojawić może się tak na początku utworu, jako promythion, jak i na końcu bajki, jako epimythion – stanowi wtedy podsumowanie, wniosek. Stosunkowo często pojawia się również w tytule bajki – np. w bajce W kożdej rzeczy końca rzeczy patrzaj Biernata z Lublina. Zdarzają się też kombinacje różnych sposobów umieszczania morału. Niekiedy morał lub tytuł bajki jest znanym przysłowiem. Morały wypowiada najczęściej narrator bajki, rzadziej któryś z ich bohaterów.

Bajka literacka a baśń i bajka ludowa

Bajkę jako gatunek literacki, którego głównymi reprezentantami byli Ezop, Fedrus i Jean de La Fontaine, należy odróżnić od bajki ludowej. Bajka to odmiana przypowieści, zawierająca morał – bajka ludowa to szerzona drogą ustną opowieść, której odmianą jest baśń (bajka magiczna). Główną odmianą bajki ludowej jest baśń, określana także jako “bajka magiczna”. Bajki ludowe przynależą do literatury ustnej, stanowią element folkloru ludów całego świata, różnego rodzaju opowiadania ludowe. Bajki literackie to natomiast utwory pisane, należące do tradycji literackiej wywodzącej się ze starożytnej Grecji, gdzie wykształciły się cechy gatunkowe bajki. Granice pomiędzy bajką ludową a bajką jako gatunkiem literackim nie zawsze są jednak ostre – w bajce ludowej występują często także opowieści bardzo podobne do klasycznej bajki zwierzęcej. Między baśnią i bajką występują też różnice formalne – baśnie to najczęściej opowiadania (fabularne utwory prozatorskie), bajki są natomiast pisane przeważnie wierszem.

Co więcej, rozróżnienie to jest sensowne tylko dla literatury europejskiej – w bajce indyjskiej, arabskiej, japońskiej i chińskiej, która rozwiała się oczywiście niezależnie od tradycji greckiej, nie sposób przeprowadzić tego rodzaju rozróżnienia. Także w literaturze europejskiej granice między baśnią a bajką często rozmywają się – zwłaszcza w literaturze XIX i XX wieku, która obok tradycyjnych wzorców literackich bajki przyswaja także elementy ludowe. Istotny jest także fakt, że sama bajka starogrecka jako osobny gatunek literatury dydaktycznej powstała na motywach ludowych – w literaturze starożytnej Grecji więź między bajką ludową a bajką literacko-dydaktyczną nie uległa jeszcze zerwaniu.

Bajka narracyjna a bajka epigramatyczna

Główne podgatunki bajek to bajka narracyjna i bajka epigramatyczna. Poza tym wyróżnia się pewne specyficzne odmiany rodzaje bajek – w tym bajki polityczne (o tematyce aktualnej), bajki dla dzieci (tak literackie, jak i przynależące do folkloru dziecięcego), bajki klasyczne (bajki antyczne), bajki ezopowe (w zasadzie utożsamiane z bajką literacką), bajki zwierzęce, bajki dydaktyczne, bajki filozoficzne i bajki publicystyczne.

Bajka zaliczana jest do epiki, bardziej widoczne jest to jednak w bajkach narracyjnych. Bajka narracyjna przybiera postać krótkiej wierszowanej noweli – jest bardziej rozbudowana od bajki epigramatycznej, niekiedy zawiera też dłuższe fragmenty opisowe i wątki poboczne. Dla bajek narracyjnych charakterystyczna jest również dramatyzacja, wprowadzenie partii dialogowych (np. rozmowy między zwierzętami). Zwięzła, zwarta bajka epigramatyczna zawiera także elementy liryczne, pozbawiona jest natomiast rozbudowanych elementów epickich (bogatej fabuły i narracji). Bajki epigramatyczne zalicza się więc często do liryki – zgodnie z ich nazwą, bliskie są epigramatom.

Twórcą bajki narracyjnej był grecki pisarz Babrios (II wiek n.e.), a jej najwybitniejszym przedstawicielem był Jean de La Fontaine. Bajka epigramatyczna aż do XVIII wieku była rzadziej uprawianym gatunkiem – za jej twórcę może uchodzić rzymski poeta Fedrus. Teoretyczny model bajki epigramatycznej stworzył w XVIII wieku niemiecki poeta Gotthold Ephraim Lessing, w Polsce jej wybitnym przedstawicielem był Ignacy Krasicki.

Bajka zwierzęca. Bajka ezopowa

Najbardziej typową i rozpowszechnioną formą bajki jest bajka zwierzęca. Przedstawiane w niej zwierzęta występują jako maski określonych typów ludzkich, a także charakterów, cech moralnych i zachowań. Zwierzęta występują tu jako znaki konwencjonalne, o znaczeniach łatwych do odszyfrowania, szeroko przyjętych w kulturze. W ten sposób w zwięzłej formie zastępują rozbudowaną charakterystykę cech moralnych i psychologicznych – tak np. lew oznacza siłę lub męstwo; lis oznacza spryt, przebiegłość; zając – tchórzliwość; baran – głupotę; wilk – brutalną siłę; mrówka – pracowitość. Relacje między bajkowymi zwierzętami są łatwym do odczytania odpowiednikiem ludzkich instytucji społecznych i relacji osobistych.

Za twórcę bajki zwierzęcej, w każdym razie o charakterze literackim, uważany jest Ezop. Ezop był greckim pisarzem okresu archaicznego – żył w VI wieku p.n.e. we Frygii w Azji Mniejszej, stąd określany jest często jako “Ezop Fryg”. Bajki ludowe, w tym zwierzęce, występują jednak w wielu kulturach i nie wiążą się z postacią Ezopa. Podobnie bajki literackie – nie tylko zwierzęce – znane są wszystkim wielkim cywilizacjom starożytnego Wschodu, w tym indyjskiej, egipskiej, mezopotamskiej, chińskiej czy perskiej. Z pewnością jednak to Ezop (postać półlegendarna) uchodzić może za ojca europejskiej bajki literackiej, to na przypisywanych mu utworach wzorowali się wszyscy wybitni bajkopisarze europejscy od starożytności po współczesność.

Bajka epigramatyczna określana jest też jako bajka ezopowa, zwłaszcza jeśli realizuje typowe konwencje formalne i treściowe bajki europejskiej wywodzące się od Ezopa. Bajkami ezopowymi nazywa się także bajki literackie w ogólności, zwłaszcza literackie bajki zwierzęce. Dla klasycznej bajki ezopowej charakterystyczny jest także brak poetyckości, wzniosłości, liryzmu i bohaterstwa – nie znaczy to jednak, że każda z bajek literackich była realizowana właśnie w ten sposób. Typowa dla bajki ezopowej zwięzłość języka dała początek określeniu “język ezopowy”. Jest to język “zamaskowany”, oparty na aluzjach, a jednocześnie wyrażający treści niebezpieczne dla osoby, która się nim posługuje (przede wszystkim z powodów politycznych i ze względu na cenzurę). Treści te są wyrażone w sposób paraboliczny, często także zabawowy.

Bajka a alegoria i parabola

Bajka, w tym zwłaszcza bajka zwierzęca, ma charakter alegoryczny. Zwierzęta występują w bajkach jako alegorie – znaki konwencjonalne, których znaczeniem są przy tym zachowania i postawy ludzkie. O silnym związku bajki i alegorii decyduje stałość i jednoznaczność przyporządkowań znakowych (np. lew jako alegoria władzy), które cechują bajkę. Alegoryzm bajki szczególnie silny był w literaturze średniowiecznej, bajki późniejsze starają się stosować bardziej zindywidualizowane treści, a także wprowadzać do twórczości bajkopisarskiej elementy liryczne i satyryczne oraz aluzje do aktualnych wydarzeń społeczno-politycznych.

Z parabolą (przypowieścią) wiąże bajkę to, że w sposób obrazowy przedstawia ona pouczenia moralne, prawdy życiowe oraz ogólne poglądy na świat, człowieka i społeczeństwo (a więc często także elementy filozoficzne). Podobnie jak parabola, bajka zawiera przy tym konkretne przykłady. Tematyka ta sprzyja stosowaniu motywów dobrze utrwalonych w kulturze, świadomości społecznej i tradycji literackiej – wiąże to ściśle bajkę z alegorią. Poetyka paraboli wymaga zarazem zwięzłości bajki – klasyczna bajka rzadko przekracza długość 100 wersów, na kanwie bajek powstawały jednak również utwory bardziej rozbudowane, w których fabuła zdecydowanie dominuje nad przesłaniem moralnym.

Nazwa gatunkowa bajki. Szeroka definicja bajki w literaturze dawnej

Bajka określana jest także jako “fabuła”, zwłaszcza w staropolskiej terminologii literackiej – pochodzi od niego określenie “fabuła”, odnoszący się do układu zdarzeń w utworze literackim. Termin ten odpowiada łacińskiej nazwie bajki, którą jest fabula (gen. fabulae) – wyraz ten ma również ogólniejsze znaczenie, “opowiadanie”, “historyjka”. Nazwa bajki jako gatunku literackiego pochodząca z łaciny zachowała się w wielu innych językach: np. język angielski – fable, język francuski – fable, język niemiecki – Fabel.

Polska nazwa gatunkowa bajki utrwaliła się dopiero w XVIII wieku, bajki staropolskie nazywano właśnie “fabułami”. Stosowano też nazwy takie jak “przypowieść” (parabola), “powieść” i “apolog” (apologami nazywano zwłaszcza bajki zwierzęce, a także morały bajek). Upowszechnienie się terminu “bajka” na określenie bajek ezopowych, literackich, wiązało się to z ogólną tendencją do polonizacji terminologii (naukowej, literackiej), która występowała w okresie oświecenia. Słowo “bajka” występowało także w staropolszczyźnie, oznaczało jednak baśnie i podania ludowe (bajki ludowe). Jednocześnie miało zabarwienie pejoratywne, kojarzono go ze zmyśleniami i plotkami, “niemądrymi” opowieściami piastunek.

Etymologia słowa “bajka” jest zbieżna z etymologią słowa “baśń” . Pochodzi ono od czasownika “bajać”, w którym występuje prasłowiański rdzeń ba– “mówić”. To samo pochodzenie mają wyrazy “bajdurzenie” (“bajdurzyć”), “bajanie”, “bajeczny”, “bajda” a także ludowe i staropolskie “baj”, “bajęda”, “bajdała”, “bajkopis”, “bajdek”, “badurzyć”.

Bajki w literaturze powszechnej

Bajka klasyczna – bajki w literaturze starożytnej

Zachodnią tradycję bajkopisarstwa rozpoczynają bajki Ezopa – współczesne edycje tego starożytnego greckiego zbioru bajek zawierają około 200 utworów. Na jej rozwój duży wpływ wywarła również bajka indyjska, arabska i perska, a wiele elementów znanych z bajek Ezopa ma swoje odpowiedniki w cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu, w starożytnym Egipcie i Mezopotamii. Motywy znane z bajek Ezopa pojawiają się np. w przedstawiającym zwierzęta malarstwie egipskim. Niektórym bajkom Ezopa przypisuje się bezpośrednie pochodzenie orientalne. Głównym ich źródłem była jednak grecka tradycja ludowa, o cechach wspólnych z bajkami innych ludów Europy i Azji.

Ezop jest przy tym postacią półlegendarną, żyjącą w VI wieku p.n.e., rzeczywiste pochodzenie przypisywanych mu bajek nie jest znane. Interesujący jest fakt, że bohaterem niektórych starożytnych “bajek Ezopa” jest sam Ezop – jest to zresztą rzadki przykład bajek, których głównym bohaterem jest nie postać alegoryczna, ale konkretny człowiek. Wywodzą się one niewątpliwie z tradycji bajki ludowej, w jej lokalnej, starogreckiej odmianie. Najstarszy znany zbiór bajek Ezopa powstał w IV wieku p.n.e. Bajki Ezopa pisane są jeszcze prozą, ze względu na zwięzłość języka przynależą jednak już do konwencji bajki epigramatycznej. Były to zwięzłe powiastki, przeważnie o zwierzętach, ukazujące charaktery i postawy ludzkie w sposób konwencjonalny.

Konwencje bajki rozwijali także pisarze tworzący w innych gatunkach – poeta Horacy, satyry Lukian i historyk i biograf Plutarch z Cheronei. W okresie hellenistycznym najważniejszym greckim bajkopisarzem był Babrios (II w. p.n.e.), twórca bajki narracyjnej. Bajki Babriosa to stosunkowo obszerne poematy, w których unika się jednak otwartego moralizowania. W literaturze rzymskiej głównym reprezentantem bajki był Fedrus (Gaius Iulius Phaedrus, ok. 15 p.n.e. – 50 n.e.), który silnie wpłynął na dalszy rozwój bajki epigramatycznej. Bajki Fedrusa, pisane wierszem (metrum jambiczne), stanowią przeważnie rozbudowane wersje bajek Ezopa. Są one stosunkowo krótkie, w odróżnieniu od bajek Babriosa zawierają jednak wyrażone wprost morały. Fedrus jest niekiedy uważany za właściwego twórcę bajki literackiej – wiąże się to z faktem, że jego łacińska twórczość była o wiele szerzej dostępna w Europie średniowiecznej i nowożytnej, niż twórczość bajkopisarzy greckich.

Ważną rolę w rozwoju bajki starożytnej odegrała etyka Arystotelesa (etyka cnót, etyka złotego środka) oraz główne nurty filozoficzne epoki hellenistycznej – stoicyzm, sceptycyzm i epikureizm. Nurty te łączyło nastawienie na poszukiwanie szczęścia (eudajomonizm) oraz koncentracja na zagadnieniach etycznych. Charakterystyczny dla myśli greckiej racjonalizm w bajce widoczny jest jednak słabo – większą rolę odgrywa w niej codzienny zdrowy rozsądek oraz praktyczna etyka asekuracyjna.

Bajka starożytna wiązała się ściśle także z retoryką. Własne analizy tego gatunku, wymieniające cechy gatunkowe bajki i jej funkcje, przedstawili najważniejsi teoretycy retoryki starożytności. Arystoteles i Kwintylian. Bajka (apolog, grecki apologos, łaciński apologus) interesowała ich głównie w związku z retoryczną teorią exemplum – przykładu. Bajki ludowe dostarczają ciekawych przykładów zachowań ludzkich, które wykorzystać można także w sztuce retorycznej, w przemówieniach. Bajkę jako epizod przykładowy retorzy włączyli także do programu szkolnego, zwracając uwagę na ich walory dydaktyczne – w szkołach starożytnych starsze dzieci pisały więc własne bajki, traktowane jako ćwiczenia szkolne z retoryki (podobną funkcję pełniła ekfraza). Ćwiczenia takie, określane jako progymnasmata, były bardzo popularne także w Bizancjum. Najważniejszym ich twórcą był grecki retor Aftonios.

W literaturze średniowiecznej i nowożytnej Europy

Bajka należała do ulubionych gatunków literatury średniowiecznej ze względu na panujący w tej epoce alegoryzm. Najbardziej znany zbiór bajek średniowiecznych stworzyła w XII wieku Marie de France (wierszowane Opowieści, które oprócz bajek zawierają także wiele innych form narracyjnych). Kultura średniowieczna żywiła zamiłowanie do motywów zwierzęcych, w tym do zwierząt legendarnych i niezwykłych (bestiariusze).

Bajka średniowieczna dała też początek bogato reprezentowanej epice, w której głównymi bohaterami są zwierzęta, w postaci dłuższych utworów fabularnych. W średniowieczu najbardziej znanym przykładem jest starofrancuska Powieść o lisie (Roman de Renart), z wersjami w wielu innych językach, np. niemiecka wersja pt. Reineke Fuchs (Reinhart Fuchs). Był to rodzaj bardzo rozbudowanej bajki, pisanej wierszem, o rozmiarach zbliżonych do powieści lub eposu – w nowożytności tego rodzaju poematy o zwierzętach pisali m.in. Edmund Spenser, John Dryden i Johann Wolfgang von Goethe. W poemacie Spensera Prosopopoia, or, Mother Hubberd’s Tale (1591) lis i małpa odkrywają, że życie dworskie nie jest w niczym lepsze, niż spokojne życie na prowincji. W dziele Johna Drydena The Hind and the Panther (1687) konwencja bajkowo-alegoryczna służy ukazaniu sporów teologicznych epoki. Niezwykle zabawny poemat Goethego Lis przechera (Reinecke Fuchs) nawiązuje tak do średniowiecznego romansu o lisie, jak i do wzorców starożytnego poematu heroikomicznego (np. Batrachomyomachia – poemat o wojnie żab z myszami). W Polsce podobną konwencję realizuje Myszeida Ignacego Krasickiego.

W okresie renesansu rozpowszechniła się bajka z motywami erudycyjnymi, a także bajka filozoficzna. Bajki humanistyczne, nawiązujące do wzorców Fedrusa, tworzył np. słynny architekt Leon Battista Alberti. Popularna była również bajka epigramatyczna, czerpiąca wzorce formalne z Antologii Palatyńskiej.

W tradycji literackiej Europy bajka była gatunkiem przekazującym raczej proste pouczenia moralne i mądrości życiowe, obejmującym głównie utwory niewielkich rozmiarów. Na wyżyny artystyczne podniósł bajkę Jean de La Fontaine (1621-1695), jeden z największych pisarzy francuskich i głównych przedstawicieli klasycyzmu francuskiego. La Fontaine, autor około 250 bajek (przeważnie narracyjnych), w doskonały sposób realizował konwencje artystyczne poetyki klasycyzmu. Jego bajki odznaczają się niezwykłym mistrzostwem formalnym, zwłaszcza wersyfikacyjnym. Jednocześnie przekazują głębokie i ważne treści, stanowiąc rozległą panoramę życia i losu ludzkiego – obracając się przy tym wokół kluczowego dla literatury barokowej motywu vanitas.

Bajki La Fontaine’a były szeroko naśladowane, tłumaczone i parafrazowane – wielką popularność zdobyły zwłaszcza w literaturze polskiego oświecenia. Pierwsze wydanie bajek La Fontaine’a, które ukazało się w 1668 roku, zawierało jeszcze utwory bliskie klasycznej konwencji bajek Ezopa. Kolejne utwory, które Jean de La Fontaine pisał przez następne 25 lat, były nowatorskie nie tylko pod względem formy, ale także treści – zapowiadały już idee oświeceniowe. Jest to żywa, barwna panorama życia społecznego Francji, przedstawiająca różne wzorce osobowe i typy ludzkie – satyra na biurokratów, dworzan, bogatych mieszczan i duchowieństwo katolickie. Satyryczną tendencję bajek La Fontaine’a kontynuowały preromantyczne bajki Gottholda Ephraima Lessinga i romantyczne bajki Iwana Kryłowa. Lessing był jednym z głównych twórców bajek epigramatycznych, a także ważnym teoretykiem bajki jako gatunku literackiego – nawiązując do tradycji Fedrusa, stworzył teoretyczne uzasadnienie bajki epigramatycznej.  Bajka nowożytna nieco rzadziej, niż starożytna stanowi bajkę zwierzęcą – budowano nawet (czynił tak np. Lessing) rozległe typologie bajki pod względem typu bohaterów. Drugim ważnym teoretykiem bajki nowożytnej był Charles Batteaux.

Rozwój literatury dziecięcej w XIX wieku sprawił, że klasyczna konwencja bajkowa zanikała. Elementy typowe dla bajki pojawiać zaczęły się w powieściach i opowiadaniach dla dzieci i młodzieży, zanikało też rozgraniczenie pomiędzy bajką literacką a bajką ludową (w tym baśnią). Przykładem mogą być baśnie Andersena, z których wiele (zwłaszcza zwięźlejszych) stanowi w istocie nie baśnie, ale pisane prozą bajki. W literaturze anglojęzycznej konwencjami typowymi dla gatunku posługiwali się np. Rudyard Kipling (Takie sobie bajeczki), Lewis Carroll, Hilaire Belloc, Kenneth Grahame, Joel Chandler Harris i Beatrix Potter. Konwencja bajki pojawiała się nadal w utworach literackich dla dorosłej publiczności – stosowali ją np. Oscar Wilde (Bajki o charakterze symbolistyczno-moralizatorskim), Antoine de Saint-Exupéry, J.R.R. Tolkien i James Thurber. Szczególnie wyrazistym przykładem uwspółcześnienia tradycyjnej bajki zwierzęcej jest powieść Folwark zwierzęcy George’a Orwella (wyd. 1945). Stanowi ona parabolę totalitaryzmu, a jednocześnie alegoryczną wizję stalinowskiej Rosji.

Pańćatantra, bajki indyjskie

Utwory przypominające europejskie bajki literackie, w tym bajki zwierzęce, powstają także w literaturach pozaeuropejskich, zwłaszcza w Indiach, Japonii i Chinach. Ogromne znaczenie ma tradycja ustna i literacka bajki indyjskiej, w tym zwłaszcza Pańćatantra, zbiór bajek powstały w IV wieku p.n.e. – Pańćatantra wywarła znaczny wpływ na bajki i baśnie Bliskiego Wschodu (arabskie i perskie, np. Baśnie 1001 nocy), a pośrednio na literaturę europejską. Stanowi ona napisaną w sanskrycie kompilację bajek zwierzęcych. Wersja oryginalna zaginęła, zachował się jednak arabski przekład Kalila wa Dimna (Kalīlah and Dimnah), który bardzo wcześnie rozpowszechnił się w Europie (nazwa pochodzi od dwóch szakali, które w zbiorze tym były doradcami lwa, króla zwierząt). Arabska wersja Pańćatantry była dobrze znana w średniowiecznej Europie, stanowiąc główne po klasycznych bajkach Ezopa źródło europejskich bajek literackich. Wersja arabska została przetłumaczona na język hebrajski, z którego w XIII wieku przełożył go na łacinę żydowski konwertyta Johannes de Capua (Jan z Kapui) – przekład ten zdobył sobie ogromną popularność w średniowiecznej Europie.

Tradycja bajki indyjskiej wywarła znaczny wpływ także na literaturę Chińską, a także inne kraje Dalekiego Wschodu – do jej rozpowszechnienia przyczynił się pochodzący z Indii buddyzm. Chińscy buddyści tłumaczyli bajki buddyjskich Indii głównie między IV a VI wiekiem n.e. Ich celem było często przystępne wytłumaczenie zasad religijnych i filozoficznych buddyzmu. Największe znaczenie miał zbiór Bore jing ( 般若經).

W literaturze japońskiej

W kulturze japońskiej dużą rolę odgrywa kult sił natury, kami (bóstw) przybierających często postać zwierząt i przedmiotów – fakt ten decyduje o popularności i charakterystyce utworów zbliżonych do europejskiej bajki w literaturze japońskiej. Obok mitów i legend historycznych wiele bajek zawiera już jedno z najstarszych dzieł literatury japońskiej, kronika Kojiki spisana w 712 roku, a także pochodząca z tego samego okresu kronika Nihon-shoki. Szczególnie częsty w bajkach japońskich jest motyw małych, ale inteligentnych zwierząt, które wygrywają w konflikcie ze zwierzętami, które są wprawdzie duże i silne, ale przy tym głupie. Zapoczątkowana przez pierwsze kroniki japońskie forma bajki rozwijała się przez kolejne wieki, osiągając najwyższy poziom artystyczny w okresie Kamakura (1185-1333). Już w XVI wieku misjonarze jezuiccy zapoznali Japończyków z tradycją bajki europejskiej, w tym zwłaszcza z bajkami Ezopa – wywarły one duży wpływ na dalszy rozwój fabulistyki japońskiej (wpływ ten widoczny jest nadal we współczesnej kulturze japońskiej).

Bajka: literatura polska

Literatura staropolska

Nie są znane polskie bajki średniowieczne, motywy bajkowe pojawiają się jednak w egzemplach (przykładach) stosowanych przez kaznodziejów oraz w kronikach, zwłaszcza w pełnej elementów fantastycznych kronice Wincentego Kadłubka. Przykłady te miały głównie pochodzenie retoryczne, bardzo rzadko ludowe.

Pierwsze polskie zbiory bajek powstawały w XVI wieku, wiążą się jednak w pewnej mierze jeszcze z tendencjami obecnymi w ogólnoeuropejskiej literaturze średniowiecznej, w której popularna była dydaktyzm. Przejawiał się on w powstających licznie przeróbkach bajek starożytnych, Ezopa, Fedrusa i Babriosa, w przyswajaniu motywów tradycyjnych. Do tego rodzaju tradycji należą jeszcze renesansowe bajki polskie, w tym pisany wierszem Żywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina (1522, zachowane egzemplarze z 1578 – bajki stanowią jedynie część tego utworu) i pisane prozą anonimowe Fabuły Ezopowe, albo przypowieści (znane z wielu druków XVII-wiecznych, wydawane jeszcze w XVIII wieku).

Dzieło Biernata z Lublina odznaczało się większymi wartościami literackimi niż anonimowe Fabuły Ezopowe, wkrótce jednak uległo zapomnieniu, zostało też wpisane na indeks ksiąg zakazanych. Starożytne wątki bajkowe spopularyzowały w Polsce dziś zapomniane Fabuły Ezopowe, które do XVIII wieku doczekały się bardzo wielu wydań. Biernat unowocześnił dawne wątki bajkowe, nawiązując często do aktualnych problemów społecznych. Unikał nadmiernego moralizatorstwa, starając się też o zwięzłość. Jego utwory są krótkie, przeważnie są to jednak bajki narracyjne.

Typowo już renesansowe zbiory bajek polskich, często dodatki do innych dzieł, przynoszą wzbogacenie tematyczne bajki i większe zróżnicowanie gatunkowe. Pierwsze bajki epigramatyczne pisał w języku polskim Mikołaj Rej, który zamieścił kilkadziesiąt bajek w zbiorach Figliki i Źwierzyniec. Są to bajki różnej proweniencji, często Ezopowe. Rej zastosował pojemny wiersz 13-zgłoskowy, dzięki czemu treść bajki razem z morałem pomieścić można było w zaledwie czterech dystychach.

Tendencja do miniaturyzacji była typowa dla bajki polskiej okresu odrodzenia jako całości, bajka upodabniała się w ten sposób do innych lubianych gatunków literackich polskiego renesansu, takich jak fraszka i epigramat. Powstawały też nowe gatunki mieszane. Specyficzna dla kultury staropolskiej bajka herbowa i fraszka herbowa, zbliżona często do średniowiecznych bestiariuszy. Występowała w niej animizacja zwierząt i przedmiotów występujących w herbach. Gatunkiem mieszanym był również nagrobek zwierzęcy, rodzaj epitafium, w którym zwierzęta, bohaterowie bajek Ezopa, przemawiały zza grobu, oceniając swoje dawne postępowanie.

W XVI i XVII wieku ukształtował się rygorystyczny model bajki epigramatycznej – czterowierszowej, który zmuszał poetów do maksymalnej zwięzłości. Bajki tego typu, o dużych walorach artystycznych, pisali np. Szymon Szymonowic (Nagrobki zbieranej drużyny, 1614) oraz Jan Gawiński (Dworzanki albo Epigramata polskie). Istniała jednak także renesansowa i barokowa polska bajka narracyjna, często o nadmiernie wydłużonej fabule i pełna moralizowania. Ten rodzaj bajek reprezentował Bartosz Paprocki, autor słynnego herbarza. Bajkę narracyjną charakteryzowała więc rozwlekłość i suche moralizatorstwo – Paprocki starał się jednak nadać jej atrakcyjność poprzez wprowadzenie do niej nowych elementów. Były to nietypowe postacie, wątki epizodyczne (często o charakterze satyrycznym) oraz sentencje i aforyzmy z dzieł filozofów starożytnych.

W XVI wieku rozwijała się w Polsce także bajka polityczna. Utwory takie tworzył np. Piotr Ciekliński (Ziemia wołoska, 1595). Zazwyczaj jednak renesansowe bajki polityczne powstawały anonimowo – podobnie jak staropolskie paszkwile polityczne, nie ukazywały się drukiem, ale rozpowszechniane były w odpisach.

Do najważniejszych bajkopisarzy polskich w epoce baroku należał Wacław Potocki, autor około 100 bajek o silnej tendencji moralistycznej. Oryginalną cechą bajek Potockiego jest to, że stanowią one często obrazki z życia szlachty sarmackiej, ukazujące jej mentalność i obyczajowość. Są to przy tym żywe scenki z życia codziennego, w których występuje nietypowa dla bajki indywidualizacja bohaterów.

Już w XVII wieku istniało w Polsce zainteresowanie bajkami La Fontaine’a – ich pierwszy polski przekład, pomimo dużych walorów poetyckich, pozostał jednak niezauważony przez szerszą publiczność. Dokonał go arianin Krzysztof Niemirycz pod tytułem Bajki Ezopowe wierszem wolnym (1699) – zawiera on 40 bajek. Niemirycz stosuje wiersz nieregularny, co pozwoliło na znaczne urozmaicenie i ożywienie narracji bajek. Czerpiąc z La Fontaine’a, bajki Niemirycza przezwyciężają także schematyzm fabuły i morału.

Znaczną popularność zdobył natomiast zbiór bajek, który stworzył pochodzący z rodu magnackiego kanclerz Jan Stanisław Jabłonowski, pt. Ezop nowy polski. Był on wielokrotnie wydawany w XVIII wieku i znany jeszcze bajkopisarzom polskiego oświecenia, którzy poza tym nie znali tradycji bajki staropolskiej. Natrętna moralistyka łączy się w bajkach Jabłonowskiego z typowym dla kultury sarmatyzmu gawędziarstwem.

Bajka w literaturze polskiego oświecenia

Bajka była jednym z najważniejszych gatunków literackich polskiego oświecenia – wiązało się to przede wszystkim z jej funkcjami dydaktycznymi. Zainteresowanie bajką wiązało się także z naśladownictwem wzorów kultury francuskiej, zwłaszcza twórczości La Fontaine’a. Polska twórczość bajkopisarska osiągnęła w XVIII wieku bardzo wysoki poziom artystyczny, szczególnie w twórczości Ignacego Krasickiego.

Bajka staropolska była w okresie oświecenia słabo znana – popularność zachowały w zasadzie tylko późnobarokowe bajki Jana Jabłonowskiego. Konwencje i wzorce gatunkowe bajki oświeceniowej powstały więc właściwie na nowo – największą rolę w ich kształtowaniu odgrywała nie tradycja literacka, ale poetyka klasycyzmu. Głównymi teoretykami bajki oświeceniowej byli w XVIII wieku Grzegorz Piramowicz (jeden z czołowych pedagogów epoki), Ignacy Trąbczyński, Stanisław Czerski, Julian Ursyn Niemcewicz, Filip Neriusz Golański i Euzebiusz Słowacki. Wielu z nich stworzyło także własne zbiory bajek, niekiedy przeznaczone dla szkół – klasycystyczna poetyka splatała się więc z oświeceniową poetyką i z potrzebami reformy edukacji.

Przedstawiane przez tych autorów wnikliwe studnia nad bajką były dołączane często właśnie do zbiorów i antologii bajek. Poetyka polskiego klasycyzmu starała się ustalić tak wyznaczniki gatunkowe bajki, jak i normy, które powinny przyświecać ich twórcom. Estetyka bajki klasycystycznej postulowała jasność i prostotę, naturalność i wdzięk. Istotna była również zwięzłość bajki – prawdy moralne miały przekazywać nie tyle pouczenia, co zawarte w bajkach obrazowanie poetyckie. Wzorem tej poetyki był przede wszystkim La Fontaine oraz klasycyzm francuski jako całość. Obok celów wychowawczych, bajka oświeceniowa miała także cele bieżące, polityczne i publicystyczne. Poszukiwano więc takich form bajki, które zgodne będą nie tylko z poetyką klasycyzmu, ale także łatwe do przyswojenia dla szerokiej publiczności.

Powszechnie sądzono, że bajka stanowi ważny środek wychowawczy. Ceniono przy tym nie tylko bajki powstające współcześnie, ale także starożytne – szczególne znaczenie wychowawcze przypisywano przy tym bajkom Fedrusa. Z tego względu powstało w XVIII wieku bardzo wiele polskich przekładów bajek tego autora – dokonali ich Grzegorz Piramowicz, Józef Epifani Minasowicz, Ignacy Chodźko i Stanisław Czerski. Przekłady te były przeznaczone na użytek reformowanych przez Komisję Edukacji Narodowej szkół, a tłumacze opatrywali je rozległymi komentarzami. Były to przeważnie wydania dwujęzyczne, służące jednocześnie do praktycznej nauki łaciny (bajki Fedrusa należą do najłatwiejszych tekstów łacińskich).

Jeszcze ważniejszym źródłem literackim polskiej bajki oświeceniowej były bajki La Fontaine’a – w pracę nad ich przekładami zaangażował się sam król Stanisław August Poniatowski. Z królewskiej inicjatywy powstały tłumaczenia bajek La Fontaine’a, których dokonał Wojciech Jakubowski (Bajki Ezopa wybrane, wierszem francuskim… ułożone… polskim językiem z przydatkami wydane, 1774). Obok wielu innych przekładów, wydawano także przeróbki bajek La Fontaine’a – publikowały je główne czasopisma literackie epoki stanisławowskiej, w tym “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.

Zainteresowanie bajkami La Fontaine’a obecne było w wielu krajach europejskich, w Polsce przyjęły się one jednak szczególnie silnie i szybko. Zarazem wielu autorów polskich, którzy wzorowali się na La Fontainie, wprowadzało do swoich bajek elementy oryginalne. Do bajkopisarzy, którzy wzorowali się na La Fontainie, należeli przede wszystkim Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki i Franiczek Dionizy Kniaźnin.

Bajki Naruszewicza, stanowiące głównie przekłady i parafrazy, odchodzą od wzorców La Fontaine’a poprzez dodanie do nich wielu nowych elementów z realiów życia codziennego – tradycyjną tematykę poddawał aktualizacji. Jego bajki miały przy tym przede wszystkim charakter satyryczny. Naruszewicz trzymał się natomiast ściśle wzorów wersyfikacyjnych La Fontaine’a. Ukazywały się one głównie w czasopismach, dopiero po śmierci autora, w 1800 roku, powstało ich wydanie zbiorowe.

Bajki Trembeckiego, stanowiące bajki narracyjne, należą do największych arcydzieł literatury polskiego oświecenia. Zwraca w nich uwagę zwłaszcza doskonałe spełnienie klasycystycznego postulatu prostoty i naturalności fabuły. Wyróżnia je również bogactwo, plastyczność, a nawet dosadność języka. Większość nich ukazała się w 1776 roku w “Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” pod tytułem Bajki niektóre Ezopa w guście La Fontaine ile możności tłumaczone.

Bajki Kniaźnina są przeważnie zwięzłe. Przynależą zasadniczo do konwencji klasycyzmu, obecne są w nich jednak także elementy sentymentalizmu. Cechuje je uczuciowość i refleksyjność. Prócz typowych bajek zwierzęcych, Kniaźnin pisał również nie mieszczące się w konwencji gatunkowej klasycyzmu bajki miłosne i sentymentalne, określane jako bajki anakreontyczne. Pierwsze wydanie bajek Kniaźnina ukazało się w 1776 roku, jeszcze za życia pisarza ukazało się kilka wydań rozszerzonych.

Obok bajek klasycystycznych, w literaturze polskiego oświecenia powstawały także bajki sentymentalne, a także rokokowe. Były one jednak stosunkowo rzadkie. Tworzyli je, prócz Kniaźnina, Julian Ursyn Niemcewicz, Jakub Jasiński, Wojciech Mier, Franciszek Karpiński i Tomasz Kajetan Węgierski. Niekiedy, zwłaszcza w twórczości Jasińskiego, są to raczej liryczne utwory refleksyjne na kanwie bajek, niż bajki w ścisłym sensie.

Dominację modelu bajki, który wypracował La Fontaine, przewał Ignacy Krasicki, który stworzył własną, oryginalną poetykę tego gatunku. Krasicki stworzył własną odmianę bajki epigramatycznej, którą cechuje duża zwięzłość. Bajki Krasickiego ukazały się w 1779 roku pod tytułem Bajki i przypowieści – jest to zbiór obszerny, obejmujący 106 bajek podzielonych na cztery części oraz wiersz dedykacyjny Do dzieci oraz Wstęp do bajek.

Prócz zwartości, konstrukcję bajek Krasickiego cechuje symetria. W warstwie treściowej widoczne jest w nich przyjmowanie perspektywy filozoficznej (bajka filozoficzna) oraz częste operowanie ironią – niekiedy lekką i dobroduszną, niekiedy gorzką i zjadliwą. Treść bajek Krasickiego jest po części oryginalna, po części korzysta ze źródeł zagranicznych – nie tylko francuskich, ale także wschodnich (modny w literaturze oświecenia orientalizm stanowił w niej element preromantyczny; Wschód stanowił ponadto w kulturze oświecenia “zwierciadło” kultury Europejskiej, co widoczne jest np. w Listach perskich Monteskiusza). Ich forma wersyfikacyjna kontynuuje natomiast wzory staropolskie. Bajki Krasickiego pisane są w podobny sposób, co polski epigramat barokowy – Krasicki stosuje rymowany parzyście trzynastozgłoskowiec. Naśladuje również efektowną lakoniczność barokowego epigramatu. Fabuła bajek Krasickiego zredukowana jest przy tym do najważniejszych elementów.

W 1802 roku ukazał się kolejny zbiór bajek Krasickiego, wydany pośmiertnie pod tytułem Bajki nowe. Utwory te cechuje mniejsza wartość artystyczna, nie są one już cyklem podobnie skomponowanych utworów. Tak forma, jak i tematyka utworów z tego zbioru jest zróżnicowana. Zdarzają się nawet bajki epigramatyczne pisane wierszem wolnym. W zbiorze tym Krasicki zamieścił także bajki narracyjne. Odmienna bywa także narracja – w Bajkach i przypowieściach narrator to zawsze filozof, ironista i sceptyk, w Bajkach nowych jest on już często pedagogiem i moralizatorem.

W ostatnich latach epoki stanisławowskiej, w związku z burzliwymi wydarzeniami politycznymi (rozbiory Polski, rewolucja francuska) tematyka refleksyjna i filozoficzna bajek ustępuje na rzecz nawiązań do wydarzeń bieżących. Uprawiana więc była głównie bajka polityczna, której głównym reprezentantem w okresie Sejmu Wielkiego był Julian Ursyn Niemcewicz. Bajki te były rozbudowane, stanowiły dłuższe formy narracyjne. Cechował je patos, a także ostrość inwektyw skierowanych przeciw wrogom obozu reform politycznych w Polsce.

Bajka w literaturze romantyzmu polskiego

Bajka polska w okresie romantyzmu kontynuuje i upowszechnia wzorce bajki czasów stanisławowskich. W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku nie nastąpiły znaczne zmiany w bajkopisarstwie polskim – także bajki Adama Mickiewicza kontynuują wzorce oświeceniowe, wzorując się zwłaszcza na utworach Trembeckiego (wpływ Trembeckiego widoczny jest zwłaszcza w całej twórczości Mickiewicza, zwłaszcza w Panu Tadeuszu). Silniej akcentowane są w niej elementy ludowe – bajka romantyczna nawiązuje często do przysłów i porzekadeł ludowych.

Na początku XIX wieku nastąpił natomiast szybki rozwój rynku książki dla dzieci i znaczny wzrost ilościowy twórczości bajkopisarskiej – wystąpiło zjawisko określane jako “bajkomania”. W samych tylko pierwszych dekadach XIX wieku ukazało się kilkadziesiąt tomów oryginalnych bajek oraz przekładów i antologii. Bajki ukazywały się często także w czasopismach, które poświęcały im oddzielne rubryki – wiele z nich stanowiły utwory debiutantów. Powstawały one często jako utwory dla dzieci, nie zawsze o wysokiej wartości literackiej. Najbardziej popularnym bajkopisarzem był Stanisław Jachowicz (1796-1857) – dziś bajki Jachowicza cenione są nisko ze względu na ich natrętną moralistykę, często komiczną dla współczesnego czytelnika. Niektóre z nich wyróżnia jednak obrazowość i wdzięk stylizacji, w bajkach Jachowicza zwraca także uwagę dążenie do kształtowania nie tylko intelektu i charakteru, ale także życia emocjonalnego i wyobraźni dziecka. Stanisław Jachowicz może przy tym uchodzić za twórcę polskiej bajki dla dzieci, który wywarł znaczny wpływ na jej dalszy rozwój.

Zróżnicowanie formalne i treściowe polskiej bajki XIX-wiecznej było znaczne – świadczy jednak także o stopniowym rozkładzie konwencji gatunkowych. Tak np. późne bajki Niemcewicza poruszają w tych samych zbiorach tematykę bieżącą i tematykę ogólnoludzką. Sprawia to, że twórczość bajkopisarska staje się niespójna. Różnorodna jest także stylistyka bajki – stosuje się jednocześnie ostrą satyrę i inwektywę oraz sentymentalną czułostkowość. Tendencja ta widoczna jest już w Bajkach nowych Krasickiego.

Bezpośrednim kontynuatorem Bajek nowych był Franciszek Morawski (1763-1861). Bajki Morawskiego nawiązują, w bardzo udany sposób, zwłaszcza do zróżnicowania wersyfikacyjnego późnych bajek Krasickiego. Franciszek Morawski stosował bardzo urozmaicone układy wersyfikacyjne – od wyszukanego wiersza nieregularnego po symetryczny czterowiersz. Antoni Gorecki, autor bardzo wielu bajek i ich zbiorów, stosował natomiast w swoich bajkach duże urozmaicenie tematyczne. Bajki Goreckiego to rozległa panorama życia politycznego, społecznego i obyczajowego Polski. Często są to utwory polityczne, na tematy bieżące, o charakterze kronikarskim. Po powstaniu listopadowym Gorecki wyemigrował z kraju – jego bajki stanowią także ciekawy dokument Wielkiej Emigracji.

Bajka w okresie pozytywizmu

Pomimo dominacji literatury dydaktycznej w polskim pozytywizmie, bajka w drugiej połowie XIX wieku rozwijała się w Polsce słabo. Upadek gatunku wiązał się z faktem, że zaczęto postrzegać bajkę jako gatunek przeznaczony wyłącznie dla dzieci, użytkowy, pozbawiony samoistnych wartości estetycznych. Bajka uważana była też za gatunek literatury popularnej – w drugiej połowie XIX wieku bajki publikowano często w czasopismach popularnych, w tym skierowanych do dzieci i młodzieży oraz do ludu.

Głównymi reprezentantami bajki w okresie pozytywizmu byli Maria Konopnicka, Adolf Dygasiński, Antoni Józef Gliński (wielokrotnie wznawiany zbiór Bajarz polski) i Julian Wieniawski. Bajka pozytywistyczna szerszej, niż w bajki poprzednich epok literackich czerpie z motywów ludowych, co zbliża ją do baśni. Obecne są w niej również typowa dla pozytywizmu tendencyjność, dydaktyzm i krytyka wad społecznych.

Bajki Mickiewicza, chociaż bardzo popularne ze względu na samą osobę autora, zajmują w jego dorobku drugorzędne miejsce. Bajka była dla Mickiewicza przede wszystkim formą zabawy literackiej – w związku z tym jego bajki mają wyraźnie żartobliwy charakter. Adam Mickiewicz eksploruje często samą śmieszność, którą wywołuje upodobnienie zwierząt do ludzi. Mickiewicz podkreśla to w dialogach, pozach i gestach bohaterów swoich bajek, które są wyraźnie przerysowane. Ich styl i wersyfikacja nawiązują wyraźnie do bajek Trembeckiego, jest to jednak nie tylko naśladowanie, ale także pastisz bajki oświeceniowej.

W pewnej mierze do Trembeckiego nawiązywał w swoich bajkach także Aleksander Fredro. Podobnie jak w przypadku bajek Mickiewicza celem utworów jest przede wszystkim efekt humorystyczny – bajki Fredry powracają jednak do dawnej tradycji dostarczania przykładów i pouczeń życiowych i moralnych (widoczne jest to np. w utworze Pan Jowialski). Fredro cenił przy tym szczególnie humor absurdalny, nawiązując przy tym do staropolskich facecji – przykładem może być tu bajka Paweł i Gaweł. Stylistyka bajek Fredry jest pełna swobody, bliska jest gawędzie szlacheckiej i tokowi opowieści ludowych. Stylizacja staropolska i ludowa obecna jest także w bajkach Kraszewskiego (np. Dziad i baba).

Bajka w literaturze Młodej Polski

Bajka w okresie Młodej Polski przeżyła czasowe odrodzenie – ponownie stała się gatunkiem nie tylko o znaczeniu dydaktycznym, ale także o znaczeniu artystycznym. W literaturze Młodej Polski wystąpiło przy tym upoetycznienie bajki, wprowadzenie do niej elementów lirycznych. Obok liryzmu, bajkopisarze młodopolscy wprowadzali do swoich utworów humor – zazwyczaj ci sami twórcy bajek pisali i utwory humorystyczne, i poetyckie. Konwencja bajki oddalała się od wzorców dydaktycznych także na rzecz fantastyki i ludowości. Duże znaczenie miał  tu również młodopolski orientalizm, wprowadzenie do bajkopisarstwa motywów bajkowych krajów Wschodu (głównie indyjskich i arabskich).

Bajka zaczęła budzić także zainteresowanie krytyki literackiej i literaturoznawstwa – wpłynął na to zwłaszcza zbiór Jana Lemańskiego Bajki (1902), stanowiący głośny debiut literacki tego pisarza. Bajki Lemańskiego odchodzą od tradycyjnej jednoznaczności przekazu alegorycznego bajki na rzecz wieloznaczności symbolu, mieszczą się więc w nurcie młodopolskiego symbolizmu. Typowa jest dla nich również bogata metaforyka, nastrojowość oraz rozbudowanie opisów, zwłaszcza opisów przyrody. W bajkach humorystycznych Lemańskiego występuje uwspółcześniona konwencja bajki zwierzęcej, tematyka jest natomiast aktualna i społeczna. Przedmiotem satyry jest w typowo młodopolski sposób mieszczanin, filister – przedstawiony w postaci świni jako bajkowej bohaterki reprezentującej jego przywary.

Podobne tendencje reprezentowali inni znani bajkopisarze młodopolscy. Należeli do nich Benedykt Hertz oraz Julian Ejsmond, którzy obok zbiorów własnych bajek stworzyli jedne z najbardziej popularnych antologii bajki polskiej. Bajki Ejsmonda i Lemańskiego posługiwały się często ironią, parodią, przewrotnym odwróceniem tradycyjnych znaczeń bajki – tendencja ta spotęgowana została w bajkach współczesnych. Bogactwo środków komizmu zwiększają w literaturze Młodej Polski absurd, żart językowy i dowcip liryczny. Często bajka ośmiesza stereotypy – nie tylko o charakterze kulturowym, ale także myślowe, np. zawarte w przysłowiach (ironiczne bajki stanowią więc kpinę z sensu tradycyjnych przysłów). Z rewizją klasycznej bajki i jej prostych, ale nie zawsze słusznych prawd moralnych wiązało się również wprowadzanie nowych motywów. W literaturze Młodej Polski nowe motywy bajkowe wiązały się zwłaszcza z apologią artysty i sztuki oraz z pogardą dla filistrów. Istniała także bajka zaangażowana politycznie – z lewicą polityczną związane były bajki Hertza.

Twórczość bajkopisarska w literaturze polskiej XX wieku

W XX wieku klasyczna bajka zwierzęca stała się w zasadzie gatunkiem martwym. Zdarzały się wprawdzie wybitne dzieła należące do tego gatunku, miały one jednak charakter stylizacji gatunkowej. Wiązało się to z niechęcią do typowej dla bajki moralistyki oraz z zatarciem granic pomiędzy bajką a innymi typami twórczości dla dzieci tak wierszem, jak i prozą. Najczęściej spotykane podgatunki bajki w literaturze polskiej XX wieku to bajka dla dzieci, bajka publicystyczna oraz pastisz konwencji i motywów bajkowych. W dwudziestoleciu międzywojennym bajkę dla dzieci zmodernizowali Julian Tuwim i Jan Brzechwa (Sto bajek) – gatunek ten był do tej pory pomijany przez wybitnych pisarzy, od czasów Tuwima i Brzechwy zwraca się większą uwagę nie tylko na jego walory edukacyjne, ale także artystyczne.

W dwudziestoleciu międzywojennym stylizacja bajkowa miała często charakter satyry politycznej. Bajka skierowana była przeciw władzy politycznej, zwłaszcza przeciw rządom sanacyjnym – miało to na celu ominięcie cenzury państwowej. Fabulistyka okresu dwudziestolecia międzywojennego stanowiła satyrę na korupcję i przerost biurokracji. Tak w bajce dla dzieci, jak i w bajce satyrycznej rezygnowano przy tym z nadmiernego dydaktyzmu i rezonerstwa. Ceniono natomiast humor absurdalny, pure nonsense, niezwykłość i dowcip językowy – wiązało to niekiedy poetykę bajki dwudziestolecia międzywojennego z surrealizmem.

W XX wieku częste stały się również parodie tradycyjnych konwencji bajkowych. Humorystyczną stylizację bajkową stosowali np. Artur Maria Swinarski w swoich zbiorach parodii, pamfletów, fraszek, satyr i paradoksów oraz Stanisław Lem (Bajki robotów, w których konwencje bajkowe i baśniowe występują w przewrotnej, humorystycznej konwencji science-fiction). Tradycję bajki satyrycznej kontynuował Ludwik Jerzy Kern – bajki Kerna, które zyskały znaczną popularność, zbliżone są do felietonu, omawiały zagadnienia bieżące.

Bibliografia:

• Janina Abramowska, “Bajki i przypowieści” Krasickiego, czyli krytyka sztuki sądzenia, “Pamiętnik Literacki” 1972, z. 1.
• Aleksander Brückner, Ezopy polskie, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1902.
• Julian Ejsmond (opr.), Antologia bajki polskiej, Gebethner i Wolf, Warszawa 1915.
• Marian Golias, Geneza, rozwój i charakter bajek ezopowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego 7 (1957).
• Benedykt Hertz, Maria Hulewiczowa (opr.), Antologia bajki polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1952.
• Czesław Konczewski, Geneza i istota bajki, “Marchołt”, styczeń 1938.
• Teresa Kostkiewiczowa (red.), Słownik literatury polskiego oświecenia, Ossolineum, Wrocław 2002.
• Julian Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, wyd. 2 rozszerzone, t. 1–2, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1962–63.
• Julian Krzyżanowski, W świecie bajki ludowej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980.
• Léon Levrault, La Fable. Evolution du Genre, P. Mellottée, 1905.
• Morten Nøjgaard, La fable antique, Nyt Nordisk Forlag, Kopenhaga 1964.
• Zygmunt Skwarczyński (opr.), Bajka polska wieku oświecenia w wyborze, Książka i Wiedza, Warszawa 1952.
• Klemens Szaniawski, Morał bajki dydaktycznej, “Przegląd Filozoficzny” 1949, z. 3/4.
• Jan Trzynadlowski, Małe formy literackie, Ossolineum, Wrocław 1977.
• Wacław Woźnowski, Bajka w literaturze polskiego oświecenia, Kraków 1974.
• Wacław Woźnowski, Dzieje bajki polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990.