Attycyzm

Attycyzm, także wymowa attycystyczna (attycka) lub styl attycystyczny (attycki) – styl w retoryce starożytnej, obecny także w literaturze. Kierunek retoryczny, który kształtował się w epoce hellenistycznej jako opozycja wobec wybujałości azjanizmu, nawiązując przy tym do klasycznej wymowy ateńskiej V i IV wieku p.n.e. (Demostenes, Lizjasz, Izokrates). Reprezentanci attycyzmu rygorystycznie przestrzegali czystości klasycznego, często archaicznego już języka – w przypadku mówców greckich klasycznego dialektu attyckiego, w przypadku mówców rzymskich dawniejszych postaci łaciny (porównaj: czystość języka).


W innych językach: angielski – atticism, francuski – attcisme, niemiecki – Attizismus, także Atticismus. Ἀττικισμός, attikismos –  forma oryginalna w języku greckim.

Attycyzm i azjanizm

Attycyzm wykształcił się później, niż azjanizm, w II/I wieku p.n.e., jako reakcja na jego nadmierną wybujałość. W warstwie językowej miał charakter purystyczny i archaizujący – jego reprezentanci surowo ganili neologizmy i barbaryzmy. W warstwie stylistycznej, przeciwnie do azjanizmu, unikał nadmiernej ozdobności (ornatus, styl retoryczny), zwalczał neologizmy i barbaryzmy, kultywował ideał (“klasycystycznej”) surowości i prostoty.

Za wzór reprezentanci wymowy attycystycznej przedstawiciele stylu uznali język pisarzy ateńskich V i IV wieku p.n.e., przede wszystkim wielkich mówców tego okresu – Demostenesa i Lizjasza. Naśladowali go bardzo ściśle w prostocie stylu i w doborze wyrazów. Przedstawiciele azjanizmu preferowali natomiast styl wybujały i kwiecisty, pełen słów wymyślnych i nieznanych klasycznej literaturze. Attycyści posługiwali się klasycznym okresem retorycznym (hierarchiczne uporządkowanie członów zdania), azjaniści preferowali zdania krótkie, o rytmice zbliżonej do poezji. Attycyści przemawiali prosto i dostojnie, azjaniści patetycznie i egzaltowanie. Attycyści odwoływali się do intelektu odbiorców, używając logicznej argumentacji, azjaniści odwoływali się do emocji odbiorców, używając bardzo wielu figur retorycznych i bogatego obrazowania.

Tak jak pisarze greccy reprezentujący attycyzm cenili klasyczną grekę ateńską, pisarze rzymscy reprezentujący ten kierunek w retoryce cenili dawny, archaiczny język łaciński, np. język Katona Starszego. Przykładem może być tu proza historyczna Juliusza Cezara (Wojna gallijskaWojna domowa), cechująca się wielką oszczędnością słownictwa i prostym, jasnym, zwięzłym stylem. Archaizacje leksykalne posunięte są w pismach Cezara bardzo daleko, unika on np. powszechnego w łacinie swoich czasów czasownika timeo, timere na rzecz metuo, metuere.

Attycyzm: Reprezentanci i rozwój

Pierwszym reprezentantem i teoretykiem stylu attycystycznego był Cecyliusz z Kaleakte (Kajkilius, Kaikilos, łacińskie Caecilius), grecki (pochodzący z Sycylii) nauczyciel wymowy osiadły w Rzymie. Stworzył on kanon dziesięciu najwybitniejszych mówców greckich, których wyliczył w dziele O stylu dziesięciu mówców. Na pierwszym miejscu postawił Lizjasza, dopiero po nim Demostenesa i Isokratesa.

Dbając o czystość języka attyckiego, reprezentanci attycyzmu, aby unikać wszystkich obcych mu słów, stworzyli wiele jego słowników. Twórcą pierwszego z nich był  Cecyliusz z Kaleakte, inne opracowali np. Pollukus, Frynich i Harpokration.

Do kontynuatorów Cecyliusza wśród pisarzy i mówców greckich należeli Dionizjusz z Halikarnasu, Gorgiasz Młodszy i Mendemos z Aten. Do jego kontynuatorów wśród pisarzy i mówców łacińskich Marek Juniusz Brutus, Juliusz Cezar, Licyniusz Kalwus, Marcus Callidius i Quintus Cornificius. W okresie cesarstwa rzymskiego najwybitniejszymi przedstawicielami attycyzmu byli Aelius Arystydes (Eliusz Arystydes) i Herodes Atticus (Herodes Attyk, II wiek n.e.)

Tendencją pośrednią między azjanizmem i attycyzmem był cyceronianizm. Cyceron sam uważał się za attycystę, choć dziś określany jest często jako reprezentant “umiarkowanego azjanizmu”. Zwalczał skrajności obu kierunków, ale za najwybitniejszego mówcę uważał,  tak jak często attycyści, Demostenesa. Demostenes był dla niego mistrzem wszystkich trzech stylów wymowy (styl wysoki – ozdobny, styl średni, styl niski – prosty).

Tak attycyzm, jak i azjanizm obecne były także w kulturze nowożytnej – spory między zwolennikami attycyzmu i azjanizmu, chociaż wypełnione już często odmiennymi treściami historycznymi, trwały jeszcze przynajmniej do XVIII wieku.

Sól attycka

Zobacz więcej w osobnym artykule: Sól attycka.

Ciekawym przykładem obecności typowego dla attycyzmu ideału wymowy w kulturze starożytnej i późniejszej jest wyrażenie “sól attycka”. Oznacza ono typowe dla klasycznej wymowy ateńskiej połączenie prostoty, dobrego smaku i elegancji z ciętym dowcipem.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literaturyEncyklopedia retoryki

Dodaj komentarz