Atona

Wyrazy atoniczne, klityki

Atona (w liczbie pojedynczej atonon lub aton), także wyrazy atoniczne, klityki, wyrazy nieakcentowane – wyrazy pozbawione własnego akcentu wyrazowego, wyrazy akcentowo obojętne. Najczęściej jednosylabowa partykuła, przyimek, zaimek lub słowo posiłkowe. Wyrazy nieakcentowane tworzą w obrębie wypowiedzenia całość akcentową (zestrój akcentowy) z innym, sąsiadującym wyrazem samodzielnym akcentowo, pełnoakcentowym – określanym jako wyraz ortotoniczny.

Wyrazy akcentowo obojętne łączą się w jeden zestrój akcentowy z wyrazem poprzedzającym lub z następnym wyrazem. Te wyrazy atoniczne, które łączą się akcentowo z następującym po nich wyrazem ortotonicznym, to proklityki (z łacińskiego vox proclitica). Te wyrazy atoniczne, które łączą się akcentowo z poprzedzającym je wyrazem ortotonicznym, to enklityki (z łacińskiego vox enclitica).

Przy szybkim tempie mówienia samodzielność akcentową utracić mogą wtórnie także wyrazy ortotoniczne. Zachowują się wtedy jak klityki w stosunku do wyrazu będącego jedynym nosicielem akcentu w danym zestroju akcentowym. Np. szybko wymówione czemu milczysz, gdzie akcentowana jest tylko sylaba mil.

Etymologia: z języka greckiego, ἄτονον, atonon – “pozbawiony akcentu”, “bez akcentu”, dosłownie “słaby”, “odprężony”.

W innych językach: Język angielski – atonic, atonic word. Język francuski  – mot atone. Język niemiecki – Atonon lub unbetontes Wort.

Niekiedy terminy “atona” i “proklityki” utożsamia się ze sobą: czyni tak np. Marian Golias w swojej Gramatyce greckiej.

Wyrazy nieakcentowane w języku polskim

W języku polskim proklityki to spójniki (np. albo), przyimki (np. na, po, za) oraz partykuła nie przy dłuższych niż jedna sylaba formach osobowych czasownika (w innych przypadkach partykuła nie stanowi wyraz akcentowany). Przykłady: “wiosna albo lato” (gdzie wyraz “albo” łączy się akcentowo  z wyrazem “lato”), “pod płotem”, “nie śpicie”, ale: “nie mógł“, “nie jest” (tak partykuła “nie”, jak i czasownik otrzymują tu akcent wyrazowy).

Istnieją jednak pewne wyjątki: w niektórych utartych połączeniach wyrazowych, takich jak “we dnie”, wyraz normalnie stanowiący proklitykę otrzymuje akcent, natomiast wyraz normalnie akcentowany traci go.

Enklityki to w języku polskim:

a) Jednosylabowe formy deklinacyjne zaimków osobowych, a także jednosylabowe formy deklinacyjne zaimka zwrotnego. Przykłady: “dali mu”, “myje się”, “bali się go” (w ostatnim przykładzie występują dwie enklityki po sobie).

b) Partykuły by, że i no, często pisane łącznie z poprzedzającym wyrazem ortotonicznym. Przykłady: “zrobiliby”, “powiedzcieże”, “poczekajcie no”.

c) Człony –sta i –set liczebników złożonych, pisane łącznie z wyrazem akcentowanym. Przykłady: “czterysta”, “osiemset”.

d) Końcówki ruchome czasownika, np. “chodziliśmy”, “mieliście”.

Jeśli następują po sobie dwa wyrazy nieakcentowane, proklityka i enklityka, całe połączenie może otrzymać akcent padający na pierwszą sylabę, np. połączenie “do nas”.

Enklityki i ich akcentowanie w języku łacińskim

W języku łacińskim enklityki, takie jak partykuły -que (i), -ne (czy) i -ve (lub), tworzące zestrój akcentowy z wyrazem poprzedzającym, wpływają na akcentowanie zestroju akcentowego jako całości. Tak np. wyraz “populus” akcentowany jest na trzecią sylabę od końca (akcent proparoksytoniczny), natomiast w zestawieniu “senatus populusque Romanus” na drugą sylabę od końca.

Atona w języku greckim

W języku greckim jest 10 enklityk: 1) negacja οὐ (οὐκ, οὐχ); 2) dwa spójniki – ὡς (“że”) i εἰ (jeżeli); 3) trzy przyimki – ἐν (“w”), εἰς (“do”) i ἐκ (ἐξ, “z”); 4) cztery nieakcentowane formy rodzajnika: ὁ, ἡ, οἱ, αἱ.

Niezgodnie z szerszej przyjętą współcześnie terminologią językoznawczą, Marian Golias w Gramatyce greckiej terminem “atona” obejmuje jedynie proklityki. W języku greckim występują następujące enklityki: 1) formy zaimka nieosobowego τις, τι (“ktoś”, “coś”); 2) przysłówki nieokreślone που, ποι, ποθεν, πως, πη, ποτε; 3) przypadki zależne zaimka osobowego ἐγώ (“ja”) – μου, μοι, με oraz zaimka osobowego σύ – σου, σοι, σε; niektóre partykuły, w tym: γε (“przynajmniej”), τε (“i”), νυν (“więc”), περ (“właśnie”); dwusylabowe formy indicativus praesentis (trybu oznajmującego) czasowników φημι (“mówię”) i ειμι (“jestem”).