Aspekt

Aspekt, także aspekt czasownika – w językoznawstwie: kategoria gramatyczna czasownika. Dzieli ogół czasowników na dwie klasy, czasowniki dokonane i czasowniki niedokonane; klasy te w zasadzie nie przecinają się. Wyróżnia się więc aspekt dokonany czasownika i aspekt niedokonany czasownika. Aspekt stanowi kategorię morfologiczną o charakterze selektywnym. Typowy jest zwłaszcza dla języków słowiańskich, w tym dla języka polskiego. Przykłady: jadł (je, będzie jadł) śniadanie – aspekt niedokonany i zjadł (zje) śniadanie – aspekt dokonany.

Etymologia: z języka łacińskiego, aspectus – “wygląd”.

Aspekt wyraża sposób prezentacji czynności (akcji) lub stanu. Podział czasowników na dokonane i niedokonane ma charakter semantyczny, odnosi się do sposobu ujęcia wyrażanej przez czasownik czynności. Czynność ta może być ujmowana jako proces rozwijający się, trwający i powtarzający się (czasowniki niedokonane) lub jako proces kompletny, zakończony, tworzący pewną całość (czasowniki niedokonane). Czasowniki dokonane wyrażać mogą czynności zakończone w przeszłości (zjadł śniadanie) i czynności które zostaną zakończone w przyszłości (zje śniadanie). Czasowniki niedokonane są wobec nich kategorię opozycyjną nie w tym sensie, że wyrażają brak faktu zakończenia czynności, ale w tym sensie, że nie zawierają informacji, czy czynność zostanie zakończona. Informują jedynie o samym zachodzeniu, istnieniu czynności, nie o jej kompletności czy braku – w przeszłości (jadł śniadanie), teraźniejszości (je śniadanie) i przyszłości (będzie jadł śniadanie).

W języku polskim aspekt dokonany czasownika występuje więc tylko w czasie przyszłym i przeszłym. Występuje przy tym nie tylko w trybie oznajmującym, ale także rozkazującym (zjedz śniadanie) i przypuszczającym (zjadłbym śniadanie).

Pary aspektowe i zjawisko supletywizmu

Czasowniki dokonane i niedokonane tworzą pary o identycznym znaczeniu, w których zachodzi jedynie różnica aspektu. Pary takie to np. bezokoliczniki kupować i kupić, pić i wypić, robić i zrobić, zarabiać i zarobić, dawać i dać, zmieniać się i zmienić się. Pomiędzy członami takich par zachodzi najczęściej stosunek motywacji, w którym jeden wyraz jest zdeterminowany przez inny. Istnieje jednak grupa par czasowników dokonanych i niedokonanych, w których nie zachodzi relacja motywacji, ale zjawisko supletywizmu – wzajemnego uzupełniania się form fleksyjnych w oparciu o różne tematy. Pary takie to np. brać i wziąć, kłaść i położyć, mówić i powiedzieć, szukać i znaleźć, przyjść i przychodzić.

Czasowniki jednoaspektowe, bezaspektowe i dwuaspektowe

W języku polskim i innych występują również czasowniki bezaspektowe i czasowniki dwuaspektowe. Do czasowników bezaspektowych należą te, których aspektu nie da się określić, np. czasowniki pomocnicze i modalne takie jak móc, chcieć, potrafić. Pozbawione odpowiedników dokonanych są m.in. czasowniki mieć, wiedzieć, znać, leżeć, żyć, pracować i działać. Pozbawione form dokonanych są natomiast czasowniki z przedrostkami po- i za-, które wyrażają rozpoczęcie czynności lub jej ograniczenie czasowe – np. popłakać się i zamiauczeć. Inne czasowniki pozbawione form dokonanych to np. drasnąć i zdołać.

Inne czasowniki wyrażają oba aspekty jednocześnie w identycznych formach morfologicznych. Są to głównie czasowniki zapożyczone z innych języków, takie jak abdykować, adoptować (aczkolwiek występuje obocznie także rzadka, ale poprawna forma zaadoptować), anulować. Istnieją jednak również czasowniki dwuaspektowe pochodzenia rodzimego, np. kazać.

Kategoria aspektu w perspektywie językoznawczej

Aspekt to tradycyjna kategoria gramatyczna, definiowana przede wszystkim w odniesieniu do języków słowiańskich. Wielu językoznawców współczesnych traktuje ją odmiennie, niż przedstawiono wyżej. Gramatyka tradycyjna uznaje, że kategoria aspektu wyraża opozycję dokonaności i niedokonaności za pomocą morfemów alternujących (w języku polskim np. morfemu –wa-: kup-owa-ć i kup-i-ć, sprzeda-wa-ć i sprzeda-ć) bez zmiany semantemu. Zwracano uwagę na fakt, że w strukturze morfologicznej aspekt nie jest reprezentowany przez morfemy leksykalne, ale przez morfemy gramatyczne (gramemy). Wiązano go z wysokim stopniem abstrakcyjności kategorii aspektu (np. Aleksander V. Isačenko) – uzasadnienie takie miało charakter semantyczny. Inne wyjaśnienia miały charakter formalny (np. J.S. Maslov).

Wykładniki gramatyczne kategorii aspektu

W gramatyce tradycyjnej kategorię aspektu określano poprzez obecność w danym języku specyficznych dla niej wykładników gramatycznych. Poglądy na naturę tych wykładników były jednak rozbieżne. Gramatyki opisowe języków słowiańskich wyróżniają najczęściej sufiksy i prefiksy, które mają charakter aspektualny (np. na-pisać, u-prać, z-robić, po-łożyć): pogląd taki nie pozwala jednak na przedstawienie wyraźnej granicy między przedrostkami stanowiącymi wykładniki gramatyczne aspektu a przedrostkami pełniącymi inne funkcje. Niektórzy językoznawcy (np. Aleksander Isačenko) za wykładniki aspektu w językach słowiańskich uznawali jedynie sufiksy (odpowiednie przyrostki tematyczne). Typowe dla czasowników dokonanych przedrostki (np. po-, z-) nie są wykładnikami aspektu, ale wykładnikami rodzajów czynności (Aktionsarten).

Oryginalny pogląd przedstawił Pier Marco Bertinetto, który odmawiał językom słowiańskim obecności wykładników gramatycznych kategorii aspektu, dostrzegając je natomiast w językach romańskich. Według Beritinetto w językach słowiańskich wykładnikami aspektu w językach słowiańskich są morfemy słowotwórcze. Aspekt występuje natomiast w językach romańskich, choć ograniczony jest w nich do końcówek praeteritum. Współcześnie, wobec problemów z określeniem wykładników gramatycznych aspektu, pogląd według którego określają one kategorię aspektu jest szeroko odrzucany: tak w odniesieniu do języków romańskich, jak i do języków słowiańskich. W językach słowiańskich istnieją czasowniki dokonane (np. strzelić, wrócić) i niedokonane (np. żyć, kochać) pozbawione dyskretnych wykładników aspektu.

Różnice fleksyjne i morfologiczne między czasownikami dokonanymi i niedokonanymi

Obok omówionej wyżej pierwotnej różnicy znaczeniowej między czasownikami dokonanymi i niedokonanymi wykształciły się między nimi w języku polskim także różnice fleksyjne (różnice w koniugacji, odmianie czasowników). Umożliwiają one też łatwe odróżnienie czasowników dokonanych i niedokonanych za pomocą prostego kryterium formalnego: czasowniki niedokonane tworzą w języku polskim formy czasu przyszłego złożonego (typu “będę go jadł”), czasowniki dokonane nie tworzą takich form (nie można powiedzieć “będę go zjadł”).

Różnice pomiędzy czasownikami dokonanymi i niedokonanymi ujawniają się także w budowie morfologicznej ich tematów. Niedokonane są w języku polskim następujące grupy czasowników:

a) Ogromna większość czasowników pozbawionych prefiksów, np. “grać”, “jeść”, “pić”. Grupa ta obejmuje większość czasowników niedokonanych, czasowniki niedokonane z przedrostkami są o wiele rzadsze. Istnieje tu jednak kilkanaście wyjątków, w tym np. bezprefiksowy czasownik dokonany “krzyknąć”.

b) Grupa czasowników z jednym prefiksem, w których jednocześnie występuje sufiks -wa-, -awa-, -iwa- lub -ywa-. Przykłady: wytapiać, pokazywać, wykrzykiwać.

Wszystkie czasowniki dwuprefiksowe (np. naopowiadać) są natomiast w języku polskim dokonane. Uwaga ta dotyczy jednak czasowników z przedrostkami polskimi, nie z przedrostkami zapożyczonymi z innych języków. Dokonane są także czasowniki jednoprefiksowe, w których występują sufiksy inne niż -wa-, -awa-, -iwa- lub -ywa- (np. o-siwieć). Wyjątek stanowią niektóre czasowniki ruchu – te, które oznaczają ruch ukierunkowany. Dokonane są w tym przypadku czasowniki z przedrostkami po- i na- (np. powozić, nanosić) pozostałe (np. przywozić, odnosić) są natomiast niedokonane.

Aspekt czasownika a orzeczenie imienne

W języku polskim rozróżnienie dwóch typów aspektu czasownika odnosi się także do kategorii orzeczenia imiennego. Dla aspektu niedokonanego wykładnikiem jest czasownik posiłkowy być (np. orzeczenia imienne “jest młody”, “jest policjantem”, “jest gorąco”). Dla aspektu dokonanego wykładnikami orzeczenia imiennego są natomiast czasowniki stać się i zostać. Czasownik stać się stosowany jest przy orzecznikach przysłówkowych i przymiotnikowych (np. stało się zimno, stał się zły). Czasownik zostać stosowany jest przy orzecznikach rzeczownikowych (np. został policjantem).

Języki aspektualne i języki nieaspektualne

W zależności od tego, czy pojęcie aspektu posiada w danych językach wykładniki gramatyczne, czy ich nie posiada, wyróżnia się odpowiednio języki aspektalne (aspektualne) i języki nieaspektalne (nieaspektualne). W językach nieaspektalnych aspekt wyraża się często przez budowę czasów gramatycznych. Przykładem mogą być formy ciągłe i nieciągłe w języku angielskim, takie jak he is working i he works. Za swobodne odpowiedniki kategorii aspektu w językach słowiańskich można uznać angielskie czasy present perfect i present continous lub czasy passé composé i passé simple w języku francuskim. Do języków aspektualnych zalicza się przede wszystkim języki słowiańskie, do nieaspektualnych np. języki germańskie. Istnieją także języki, w których wykładniki gramatyczne aspektu istnieją jedynie w formie zaczątkowej: Jerzy Kuryłowicz zaczątkową kategorię aspektu dostrzegał w językach romańskich.

Aspekt a inne części mowy

Pogląd, że aspekt stanowi właściwość pojęć, nie słów, prowadzi do wniosku, że kategoria ta obejmuje także inne części mowy, jak rzeczowniki, przysłówki i przymiotniki. Przyjmując go, wyróżnić można np. rzeczowniki ciągłe (rzeczowniki niedokonane proste), takie jak “praca” czy “sen” oraz rzeczowniki nieciągłe (rzeczowniki momentalne, rzeczowniki dokonane proste), takie jak “wybuch” czy “strzał”, a także rzeczowniki rezultatywne (rzeczowniki dokonane złożone)  takie jak “decyzja”.

Rozwój kategorii aspektu w języku polskim

Kategoria aspektu znana jest już najdawniejszym stadiom rozwojowym języka polskiego. Badanie kategorii aspektu w języku staropolskim napotyka jednak na duże trudności – nie tylko ze względu na małą ilość źródeł językowych, ale także trudności interpretacyjne. Istnieje bowiem skłonność do interpretowania faktów językowych dawniejszych warstw rozwoju języka zgodnie ze współczesnym poczuciem językowym i zgodnie ze współczesnymi użyciami, co w przypadku kategorii językowej o charakterze semantycznym jest często zawodne.

Obecność kategorii aspektu w systemie gramatycznym języka polskiego wpłynęła prawdopodobnie na fakt, że zanikły w nim zbliżone funkcjonalnie czasy gramatyczne, przede wszystkim czasy przeszłe – imperfectum i aoryst.

W języku polskim nie występował nigdy jeden przedrostek perfektywizujący. W zasadzie każdy przedrostek nadaje czasownikowi niedokonanemu charakter czasownika dokonanego.

Aspekt w języku polskim a poprawność językowa

W języku polskim czasowniki dokonane nie mogą łączyć się z czasownikami fazowymi (czasowniki fazowe to np. zaczynać, kończyć, przestać). Wykazują więc ograniczenia w łączliwości składniowej – nie można powiedzieć zaczynać zjeść, a tylko zaczynać jeść.

Do częstych błędów językowych należy również tworzenie form dokonanych dla czasowników, które ich nie mają (dwuaspektowych). Trzeba przy tym zaznaczyć, że niektóre czasowniki dwuaspektowe mają także rzadkie lub oboczne formy dokonane – np. “zaadoptować”, “zanulować”. Często są to formy przestarzałe.

Czasowników dokonanych nie można łączyć także z wielu przysłówkami, takimi jak krótko, często czy długo (np. często czytać, nie często przeczytać). Czasowników niedokonanych nie można natomiast łączyć z niektórymi przysłówkami określającymi czas (np. ostatecznie, definitywnie).

Klucze wyszukiwawcze: aspekt czasownik, aspekt czasowniki, aspekt w języku polskim.