Arkusz
Arkusz – w poligrafii i edytorstwie: miara objętości tekstu. Wyróżnia się najczęściej arkusz wydawniczy, arkusz autorski (obejmuje około 40000 znaków drukarskich) i arkusz drukarski.
W języku ogólnym, przez analogię do arkusza papieru, arkuszami nazywa się także wszelkiego rodzaju prostokątne fragmenty sztywnego materiału, najczęściej określonego formatu – nie tylko papieru czy tektury, ale też np. blachy. Tym samym terminem określa się także wiele rodzajów dokumentów, zazwyczaj składających się z jednego arkusza papieru (ankiety).
Etymologia: wyraz pochodzi z z języka łacińskiego, arcus – “łuk”.
Arkusz papieru i formaty papieru
W bardziej ogólnym znaczeniu arkusz papieru to płat papieru określonego formatu, stanowiący podstawę takiej miary. Pojęcie “arkusza papieru” służy także odróżnieniu papieru dostarczanego do użytku w postaci płaskiej od dostarczanego w innych postaciach (np. papieru w zwojach). Arkusze papieru cechuje zawsze prostokątny układ boków oraz (szczególnie dla celów drukarskich) duża dokładność wymiarów. Dopuszczalne odchylenia wymiarów arkusza nie powinny przekraczać ± 0,3%.
Standardowe wymiary arkusza papieru to format arkusza. Format arkusza określa najczęściej międzynarodowa norma ISO 216 (rzadziej stosuje się także systemy amerykański i japoński). Norma ta definiuje dwa szeregi formatów, A i B (w użyciu jest także dodatkowo szereg C, określający rozmiar kopert). W przypadku formatu A stosunek ich boków określa relacja 1 do √2, z zaokrągleniem do pełnych milimetrów. Tak np. w przypadku popularnego formatu A4 wymiary arkusza papieru to 210 × 297 milimetrów. Wymiary formatów B są natomiast określone średnią geometryczną z dwóch pośrednich wymiarów A.
Arkusze papieru dostarczane są najczęściej w postaci rozłożonej – w takiej postaci nazywane są one plano (z łacińskiego planus – “równy”, “płaski”). Mogą być jednak dostarczane także w postaci złożonej, nazywanej folio (z łacińskiego in folio – “w kształcie liścia”, “strona arkusza raz złożonego” – porównaj zbliżony termin bifolium). Folio obejmuje więc dwie karty i cztery stronice.
Główne rodzaje arkuszy
Wyróżnia się trzy główne rodzaje arkuszy: arkusz autorski, arkusz wydawniczy i arkusz drukarski.
Arkusz autorski
Arkusz autorski to jednostka miary służąca obliczaniu objętości materiału przygotowanego przez autora do wydania. Arkusze autorskie stosuje się często także w rozliczeniach finansowych pomiędzy autorami publikacji i wydawnictwami. Honoraria z tytułu umów zawieranych z autorami i tłumaczami nie muszą być oczywiście określane arkuszami wydawniczymi, wynagrodzenie autora zależeć może też np. od ceny katalogowej wydawnictwa, nakładu lub rzeczywistej sprzedaży.
Objętość arkusza autorskiego definiuje się różnorodnie w poszczególnych krajach. W Polsce zawiera on najczęściej 40000 znaków drukarskich, wliczając w to także odstępy między wyrazami. Nie wlicza się natomiast umieszczonych na osobnych stronicach tytułów i podtytułów. W przypadku wydań poezji stosuje się miarę 700 linii wierszowych. Dla materiałów ilustracyjnych (graficznych, w tym także tabele i wykresy, zapis nutowy, ilustracje, wzory chemiczne i matematyczne) przyjmuję się miarę około 3000 cm2 materiału ilustracyjnego.
Arkusz wydawniczy
Arkusz wydawniczy obliczany jest podobnie jak autorski. Stosowany jest przede wszystkim do celów statystycznych, mierzy się za jego pomocą ogólną objętość książki (ogólniej objętość dzieła) – jest to więc ogólna miara produkcji wydawniczej. Prócz właściwego tekstu autorskiego wlicza się różnego rodzaju dodatki wydawnicze i redakcyjne, takie jak żywa pagina, przedmowa, indeksy, tytuły czy ogłoszenia.
Arkusz drukarski
Arkusz drukarski (także pod nazwą arkusz druku) to jednostka wielkości produkcji drukarskiej lub ogólniej produkcji poligraficznej. Potocznie określa się tym terminem 16 stron druku, bez uwzględnienia ich formatu. We właściwym sensie odpowiada jednostronnie zadrukowanemu arkuszowi papieru formatu A1 (594 × 841 mm) lub dwustronnie zadrukowanemu arkuszowi formatu A2. Zawiera więc 32 strony formatu A6 i 16 stron formatu A5.
Stosowana przez dawne drukarstwo i introligatorstwo miara objętości książki alfabet obejmowała 23 arkusze drukarskie. Kolejne arkusze sygnowano kolejnymi literami alfabetu.
Inne rodzaje arkuszy. Pojęcia powiązane
Arkusz tytułowy to pierwszy z arkuszy książki, zawierający jej tytulaturę. Stronice arkuszy tytułowych nie są paginowane, wlicza się je jednak najczęściej w ogólną objętość dzieła. Mogą one obejmować tylko cztery pierwsze stronice, doklejone do pierwszego arkusza tekstowego, który paginowany jest już od pierwszej stronicy tekstu.
Arkusz rewizyjny to w drukarstwie odbitka arkusza, którą maszynista przed rozpoczęciem druku, a po przygotowaniu formy drukarskiej przedstawiał rewidentowi. Swobodnie określa się tak arkusze przedstawiane przed drukiem wydawcy.
Arkusz introligatorski to płachta zadrukowanego papieru, która po kilkukrotnym złamaniu (określanym jako “sfalcowanie”) tworzy składkę. Zebrane w odpowiedniej kolejności zadrukowane arkusze sfalcowane, zszyte i sklejone, ale pozbawione okładki, określa się terminem “blok książki”. Łączna ilość arkuszy określa grubość bloku książki.
Na dole pierwszej stronicy każdego arkusza drukowana jest norma arkusza i sygnatura arkusza (cyfrowe oznaczenia kolejności arkuszy). Sygnaturę arkusza powtarza się także na trzeciej stronicy arkusza.
Cały egzemplarz książki uszkodzony w czasie druku (a także pojedyncze uszkodzone arkusze) to destrukt.
Arkusz luźny to termin stosowany w związku z książkami i czasopismami in crudo, które składają się z arkuszy zadrukowanych, ale nie sfalcowanych.
Niekiedy termin odnosi się także do pewnych rodzajów dokumentów, zazwyczaj w formie pojedynczego arkusza częściowo zadrukowanego z elementami do późniejszego wypełnienia, np. ankieta z pytaniami i odpowiedziami. Arkusz zamówień to dokument służący określeniu zapotrzebowania na produkty, np. zamówień na publikacje. Przez analogię do tego rodzaju dokumentów arkusz obliczeniowy (kalkulacyjny) to program komputerowy umożliwiający obliczenia w zastosowaniach biurowych, wyświetlający tabele i schematy w formie “arkuszowej”.
Zobacz też: blankiet urzędowy, blankiet listowy, afisz.