Aria
Aria – muzyczna forma wokalna z akompaniamentem instrumentalnym. Stanowi odmianę szeroko rozumianej pieśni, przy czym jednak jest bardziej złożona muzycznie – zwłaszcza wokalna linia melodyczna, rozwinięta kantylenowo, cechuje się często dużymi trudnościami wykonawczymi. Zazwyczaj arie wchodzą w skład większego dzieła muzycznego (opera, operetka, oratorium, kantata, msza), mogą jednak stanowić także utwory samodzielne. W wielu operach (zwłaszcza od połowy XVII do połowy XIX wieku) aria kontrastuje z recytatywem, który bliski jest aktorskiej deklamacji (choć zazwyczaj towarzyszy mu akompaniament instrumentalny). Niekiedy “arami” nazywa się jednak swobodnie także solowe fragmenty oper, które nie stanowią samodzielnych, wyodrębnionych utworów, a jedynie fragmenty dzieła cechujące się szczególną intensywnością.
Pochodzenie terminu “aria”
Termin pochodzi z języka włoskiego, w którym słowo aria oznaczało i oznacza do dziś powietrze. Do języka włoskiego słowo to przeszło (za pośrednictwem łaciny) z oznaczającego powietrze greckiego wyrazu aer. W języku włoskim liczba mnoga wyrazu aria to arie. Znaczenie muzyczne wyrazu ukształtowało się w XV wieku, na długo przed powstaniem opery – ariami nazywano wtedy wiele różnych typów muzyki do utworów poetyckich. Arie były jednak wtedy jeszcze prostymi w budowie utworami muzycznymi, które nie różniły się od pieśni. Znaczenie to zachowało się muzyce francuskiej (air – pieśń solowa, zwłaszcza przy akompaniamencie lutni, następnie także liryczne utwory instrumentalne) i angielskiej (air lub ayre – liryczna pieśń, często o charakterze popularnym, mogąca wchodzić w skład maski scenicznej, a więc utworu muzyczno-dramatycznego zbliżonego do opery) – por. artykuł Air.
Aria – rozwój historyczny formy
Ścisły związek arii z dziełami muzyczno-dramatycznymi ukształtował się w XVII wieku, wraz z powstaniem i dalszym rozwojem muzyki operowej. W najwcześniejszych operach (pierwsze dziesięciolecia XVII wieku) dominacja arii w utworze nie jest jeszcze wyraźna. Dla stylu pierwszych oper charakterystyczna jest jeszcze dramatyczna, aktorska deklamacja, bliższa niekiedy recytacji, niż późniejszemu typowi śpiewu operowego. Partie recytatywu i arii rozwinął znacznie Franscesco Cavalli (1602-1676), który wprowadził także różne ich typy.
Od połowowy XVII wieku arie stanowiły już jednak główny składnik opery, o charakterze popisowym i wirtuozowskim. Aria stawała się coraz bardziej urozmaicona melodycznie i interesująca muzycznie. Wykształcił się wyraźny podział na arie i recytatywy. Recytatywy stanowiły elementy dramaturgiczne, dzięki którym rozwijała się akcja dzieła. Recytatywom towarzyszył wprawdzie akompaniament, były one jednak jako całość “suche”, mało interesujące muzycznie. Pozwalały jednak na wypowiadanie słów w tempie zbliżonym do zwyczajnego toku mowy. Popisowe arie, toczące się powoli i pełne powtórzeń zdań i słów, spowalniały natomiast bieg akcji utworu. To arie, nie sama treść dramatu, przyciągały jednak ze względu na swoje piękno publiczność do teatrów operowych. W drugiej połowie XVII wieku śpiewacy operowi wykonujący wirtuozowskie arie (zwłaszcza kastraci) mają już status wielkich gwiazd.
Przez 100 lat, w okresie ok. 1650-1750, głównym typem arii była aria da capo. W muzyce barokowej dominowała ona nie tylko w operze (np. Georg Friedrich Händel) ale także w oratoriach i kantatach (np. Jan Sebastian Bach). Włoskie wyrażenie da capo znaczy “od początku”, co wskazuje na powtarzalność elementów arii. Aria da capo składała się z trzech części – części otwierającej, kontrastującej z nią części środkowej oraz powtórzenia części pierwszej (forma ABA). Zazwyczaj jednak trzecia część nie była całkowicie identyczna z pierwszą, zawierała wiele zmian – często o charakterze ozdobników. Ostatnia część arii miała więc najbardziej popisowy charakter, pozwalając na najpełniejsze ukazanie kunsztu śpiewaka operowego.
Dominacja arii da capo w muzyce operowej zbiegła się w czasie z popularnością kastratów – wielkich gwiazd opery, uwielbianych tak przez wyższe sfery całej Europy, jak i przez masową publiczność. Byli to śpiewacy wykastrowani jeszcze przed okresem dojrzewania, co pozwalało na zachowanie piękna chłopięcego sopranu, połączonego jednak z siłą i możliwościami wyrazu dramatycznego głosu dorosłego człowieka. Głos kastratów był więc nie tylko wysoki, ale także potężny, zdolny przy tym do wirtuozerii technicznej. Pozwalało to na tworzenie utworów o charakterze pokazowym, w których zachwyt i zdumienie publiczności budziły donośne wysokie tony. Stopniowo następowała jednak pewna degeneracja artystyczna arii – na skutek nadmiernego podkreślania wirtuozerii śpiewaków, arie stawały się mniej interesujące muzycznie. Zanikała subtelność wyrazu emocjonalnego i dramaturgiczny realizm. Powstawały jednak także arie samodzielne, w których silniejszy był element liryczny (np. Giulio Caccini).
Na nadmiernej rozbudowie arii cierpiała dramaturgia opery jako całości treściowej i muzycznej. Doprowadziło to do reakcji przeciw ustalonej formie arii da capo i do spadku jej popularności: efektowne dzieła Händla wyśmiane zostały w nawiązującej do prostoty twórczości ludowej Operze żebraczej, a rodzący się styl klasycystyczny w muzyce dążył do znacznego uproszczenia arii. Odnowicielem opery, twórcą opery klasycystycznej, był niemiecki kompozytor Christoph Willibald Gluck (1714-1787), który kierując się estetyką klasycyzmu ograniczył elementy popisowe arii i zmniejszył jej znaczenie na rzecz akompaniowanego recytatywu oraz funkcji chóru. Opera jako całość charakteryzować miała się realizmem, szczerością i przejrzystością wyrazu emocjonalnego. Ideały Glucka kontynuował Mozart.
W operze pierwszej połowy XIX wieku znaczenie arii ponownie wzrosło w stylu bel canto (w którym powróciły elementy wirtuozowskie) oraz w dziełach Giuseppe Verdiego. W bel canto obok arii duże znaczenie miały jednak także sceny zbiorowe (duety, kwartety, kwintety). Całkowicie zerwał z arią jako samodzielnym elementem opery Richard Wagner, który w swoich dramatach muzycznych zastosował ciągłą strukturę muzyczno-wokalną oraz dążył do ścisłej jedności elementów muzycznych, teatralnych i literackich opery (Gesamtkunstwerk – synteza sztuk). Arie występowały jednak nadal w dziełach operowych o lżejszym charakterze (także w operetce). Formę arii stosowali także kompozytorzy operowi XX wieku – ponownie po gatunek arii sięgnęli m.in. Richard Strauss, Igor Strawiński i Paul Hindemith.
Rodzaje arii. Arie jako utwory samodzielne
W operach pierwszej połowy XVII wieku dominowały aria zwrotkowa i aria wariacyjna. Arie wariacyjne opierały się na ostinatotowej melodii basowej. Arie zwrotkowe były zbliżone do prostych pieśni – występowały np. w muzyce francuskiej XVI i XVII wieku jako aria de cour (pieśń z towarzyszeniem lutni, wykonywana także zbiorowo).
W drugiej połowie XVII wieku (szkoła neapolitańska) dominowy omówiona wyżej aria da capo (aria wirtuozowska o budowie ABA), a także aria di bravura i aria del segno. Aria di bravura (aria brawurowa, popisowa) to typ arii, w której dominującym elementem jest popis możliwości wokalnych śpiewaka. Aria del segno, typowa dla opera seria, łączyła w sobie elementy arii da capo i formy sonatowej. W muzyce barokowej tworzono jednak także arie dwuczęściowe, złożone z części wolnej i szybkiej – były one charakterystyczne dla opera buffa (formy opery komicznej).
Formą pośrednią między arią a recytatywem jest arioso. Rodzajem arioso jest cavatina (kawatina), krótka i prosta w budowie forma zamykająca recytatyw, o lirycznym charakterze. Różnego rodzaju krótkie arie (także instrumentalne) określane są terminem arietta – mają one zazwyczaj budowę dwuczęściową (AB), występują zwłaszcza w opera buffa.
Aria samodzielna, nie stanowiąca części opery, określana jest jako aria concertante (aria koncertowa). Ariami nazywa się także utwory instrumentalne – występują one m.in. jako jedna z nietanecznych części suity. W muzyce instrumentalnej występują także terminy arioso i cavatina – najczęściej jako części dłuższych utworów o charakterze lirycznym.