Argumentacja

Argumentacja – zespół czynności podejmowanych w celu uzasadnienia jakiegoś poglądu (jakiejś tezy). Są to tak czynności mentalne, jak i czynności werbalne (akty mowy). Argumentacja może być rozumiana także jako uporządkowany zestaw argumentów użytych przez osobę przekonującą do czegoś (zobacz: argument). Budowa tego szeregu opiera się przede wszystkim na przyjętej przez argumentującego ocenie jego skuteczności, która bywa określana terminem taktyka argumentacyjna. Z punktu widzenia kompozycji mowy (w retoryce) argumentacja stanowi trzecią, główną część wypowiedzi.


Naczelnym zadaniem retoryki jest postawienie jakiegoś problemu i uzasadnienie go w określony sposób. To samo zadanie stawia sobie bardzo znaczna część ludzkiej komunikacji językowej – argumentacja należy do głównych sposobów komunikowania się, a tym samym znaczna część procesów komunikacyjnych ma charakter retoryczny. Teoria argumentacji jest jednym z ważniejszych działów nauki o komunikowaniu się, ma ona przy tym charakter interdyscyplinarny, łącząc w sobie elementy retoryki opisowej i historycznej, logiki, psychologii, filozofii, socjologii i językoznawstwa. Teoria argumentacji zajmuje się sposobami argumentacji skutecznej, stanowi więc rodzaj metodologii skutecznego przekazywania treści za pomocą środków słownych, będąc działem szeroko rozumianej logiki filozoficznej. Za gałąź teorii argumentacji uznawana może być erystyka, w której spór słowny rozważany jest jako rodzaj walki. Sztuka argumentacji to praktyczne wykorzystywanie ustaleń teorii argumentacji – stanowi jedną z głównych gałęzi sztuki retorycznej. Ze względu na złożoność i rozległość problematyki nie sposób przedstawić zwięzłej definicji argumentacji, przedstawione tu uwagi mają charakter wprowadzający – ważniejsze rozumienia argumentacji zostały przedstawione szerzej w rozdziale poświęconym jej definicji.

W innych językach: język angielski – argumentation; język francuski – argumentation; język niemiecki – Argumentation. W języku łacińskim: probatio lub argumentatio. W języku greckim: πίστις (pistis) lub ἀπόδειξις (apodeiksis). Porównaj: argumentowanie.

Argumentacja: Definicja.

Istota i typologia argumentacji. Argumentacja logiczna i argumentacja retoryczna

Argumentacja określona może być jako złożone działanie językowe, którego celem jest dobrowolna zmiana postaw, opinii, przekonań i poglądów słuchaczy (odbiorcy komunikatu, publiczności, audytorium, rozmówcy). Odróżnić należy przy tym argumentowanie i argumentację rozumianą jako ciąg argumentów.  Argumentowanie to sama czynność umysłowa, najczęściej zwerbalizowana (wyrażona w mowie lub w piśmie), mająca na celu uzasadnianie jakichś twierdzeń lub ich obalanie (argumentowanie za czymś lub przeciw czemuś).  Argumentacja może być jednak rozumiana także jako zestaw (najczęściej ciąg) argumentów uzasadniających prawdziwość określonych tez (teza rozumiana jest tu jako zdanie w sensie logicznym, twierdzące że coś jest prawdą lub fałszem). W najprostszej sytuacji ciąg taki przybiera postać schematu: uwierz, że p (teza), ponieważ q (argument). Argumenty trzeba odróżnić przy tym od dowodów materialnych, nad którymi nie prowadzi się dyskusji (np. od bezpośredniego wskazania, że coś zaszło). Argumentacją nie jest także uzasadnianie prawd oczywistych, w tym dowodzenie w matematyce czy analiza językowo-znaczeniowa.

Mówca i audytorium lub słuchacz, argumentujący i przeciwnik w dyskusji to pary przeciwieństw, między którymi toczy się rodzaj metaforycznej lub dosłownej walki. Retoryka starożytna wyrasta z greckiej kultury agonistycznej (porównaj: agon). Cechą charakterystyczną kultury greckiej jest  przyjęcie wzorca rywalizacji i współzawodnictwa jako wzorca całokształtu życia społecznego i kulturowego – bardzo wiele aspektów kultury greckiej ma postać agonu. Ujawnia się to silnie także w sferze politycznej, jako rywalizacja rozumiane jest życie polityczne demokratycznej polis greckiej. Według wzorca greckiego, kontynuowanego także w kulturze współczesnej, mówca i słuchacz rozumiani jako strony sporu stanowią część wspólnej sfery politycznej i społecznej, przy czym każda osoba uczestnicząca w tej sferze podziela pewien zestaw opinii, poglądów czy idei. Każda argumentacja rozpoczyna się od aporii, celem każdej jest consensus (porozumienie), ale też każdą poprzedza sprzeciw lub przynajmniej jakieś chwilowo nierozstrzygnięte nieporozumienie. Wewnętrzna struktura argumentacji zakłada, że rzeczywistość może być inna, niż nam się jawi, stwarza możliwość nowych interpretacji znanych faktów i podejmowania nieznanych nam dotąd działań. Agonistyczność i aporyczność argumentacji ma także wymiar aksjologiczny, pozwala na poszukiwanie odpowiedzi, co powinno zajść w przyszłości; czy to, co zaszło w przeszłości było właściwe (dobre); co można oceniać jako właściwe na podstawie tego, co wydarzyło się w przeszłości lub zaplanowało na przyszłość.

Argumentacja w sensie ukształtowanym w starożytnej Grecji możliwa jest w pełni w społeczeństwie demokratycznym, gdzie każdy wolny obywatel może przyjmować wszystkie implikowane przez gatunki wymowy role społeczne – może być więc np. oskarżycielem, sędzią, posłem, członkiem rady. Przedmiotem teorii argumentacji są więc przede wszystkim formy publiczne i zinstytucjonalizowane wymowy, służące organizacji życia publicznego. Formy argumentacji prywatnej, argumentacji typowej dla życia rodzinnego, koleżeńskiej, obecnej w społeczeństwach plemiennych czy tradycyjnych nie są wystarczająco swobodne i otwarte, by móc stanowić przedmiot teorii argumentacji, która nie odwołuje się do czynników zewnętrznych. Jest tak choćby dlatego, że normalne i równouprawnione uznaje się w nich z zasady te rodzaje argumentów, które z punktu widzenia analizy opierającej się wyłącznie na poprawności formalnej i materialnej argumentacji trzeba uznać za odkształcone i niepoprawne (erystyczne).

Nie oznacza to jednak, że teorię argumentacji można utożsamiać z analizą ich poprawności logicznej – istnieje wiele rodzajów argumentacji. Argumentacja rzeczowa odnosi się bezpośrednio do określonej tezy (np. p jest prawdą, bo zachodzi q, z którego wynika x). Argumentacja nierzeczowa nie odnosi się bezpośrednio do tezy (np. p jest prawdą, bo mówi ktoś, kto ma opinię człowieka wiarygodnego). Od argumentacji rzeczowej i nierzeczowej odróżnić należy argumentację racjonalną i emocjonalną (według podziału wprowadzonego przez Pascala). Argumentacja racjonalna odwołuje się do rozumu i praw logiki. Argumentacja emocjonalna odwołuje się do czynników pozarozumowych, w tym zwłaszcza do uczuć. Innego rodzaju opozycję tworzą argumentacja retoryczna i argumentacja naukowa. Argumentacja naukowa odwołuje się do przyjętych (w obrębie danej nauki) zasad metodologicznych.

Argumentacja retoryczna nie ma charakteru metodologicznego, bierze pod uwagę skuteczność perswazyjną. Dla skuteczności perswazyjnej poprawność metodologiczna może i powinna mieć znaczenie, ale nie zawsze jest tak w rzeczywistości, postulat ten nie zawsze jest w pełni spełniony w praktyce retorycznej. W klasycznej teorii retorycznej terminy “argument” i “argumentacja” odnoszą się do wszelkich aktywności intelektualnych, które wiążą się z uzasadnianiem lub obalaniem określonych tez (zarzutów, myśli, wypowiedzi). Argumentacja retoryczna musi być jednak dostosowana nie tylko do przedmiotu dyskursu retorycznego (tematu wypowiedzi) oraz do zdolności poznawczych i asertywnych (przeżywania argumentów z przekonaniem – asercja, assertio) odbiorców.

Argumentacja retoryczna zakłada, że między mówcą i audytorium powinien nawiązać się kontakt myślowy, że mówca pragnie przekonywać, a odbiorcy chcą go wysłuchać. Argumentacja logiczna nie bierze natomiast pod uwagę relacji intelektualnej między nadawcą i odbiorcą komunikatu. Retoryka zakłada consensus pomiędzy nadawcą i odbiorcą, identyfikację między mówcą i słuchaczami, a co najmniej dążenie do takiej identyfikacji.

W podobnej mierze co z logiką (dialektyką w tradycyjnym sensie) teoria argumentacji wiąże się z polityką i aksjologią (etyką, estetyką). Nie może to jednak przesłonić faktu, że retoryka zawsze była i jest do dzisiaj także przedmiotem właśnie badań logicznych, gałęzią dialektyki. Przedstawiane przez logikę zasady formalne, abstrakcyjne systemy aksjomatyczno-dedukcyjne, mają znaczenie także w analizie argumentacji retorycznej i rzeczywiście prowadzonych na co dzień dyskusji. Retoryka pozbawiona związku z logiką staje się zresztą jałowa nie tylko poznawczo i społecznie, ale także estetycznie. Stało się tak na pewnym etapie jej rozwoju, teoria i sztuka argumentacji w okresie baroku przerodziła się w znacznym stopniu w panegiryczno-literackie popisy i bezużyteczne ćwiczenia szkolne. Logika od XVII wieku staje się coraz mniej retoryczna, przybierając stopniowo postać logiki matematycznej.

Także wiele innych aspektów klasycznej teorii argumentacji i retorycznej teorii inventio przejęły w znacznym stopniu inne nauki szczegółowe. Aspekty emocjonalne przekonywania i perswazji omawia współcześnie przede wszystkim psychologia. Oceną moralną argumentacji zajmuje się dziś raczej etyka, niż retoryka. Wiedzą o interakcjach między nadawcami i odbiorcami zajmują się dziś socjologia i nauki o komunikowaniu. Estetyczną stronę wymowy omawiają współcześnie stylistyka, poetyka czy teoria literatury.

W obrębie teorii retorycznej argumentacja jest głównym elementem pewnego działu retoryki, którym jest sztuka kompozycji. Właśnie argumentacji podporządkowane powinny być wszystkie inne struktury kompozycyjne wypowiedzi, tak przygotowujące argumentację (w tym wstęp, podział i opowiadanie) jak i następujące po właściwej argumentacji i rozwijające ją (w tym zbijanie zarzutów i zakończenie mowy).

Argumentacja jest czymś istotowym dla retoryki, cała retoryka może być zdefiniowana jako “sztuka argumentacji” lub “sztuka perswazji”. Jest to jednak oczywiście definicja zbyt wąska, pomijająca np. aspekt estetyczny retoryki, w którym retoryka to sztuka pięknego mówienia. Co więcej, sztuka przekonywania niekoniecznie musi posługiwać się środkami słownymi, językowymi – zwłaszcza w XX wieku wytworzyły się pozajęzykowe metody argumentacji, np. w filmie i w reklamie.

W retoryce klasycznej występuje bliskie pojęciu argumentacji specyficznie rozumiane “dowodzenie” – argumentatio, probatio, confirmatio. Określa się tak uzasadnianie prawdziwości zdarzeń i decyzji w części narracyjnej mowy. Istnieją dwa sposoby tak rozumianego dowodzenia, sposób artystyczny i sposób nieartystyczny. Sposób artystyczny opiera się na analogiach, przykładach, wykształconych w dialektyce technikach takich jak sylogizmy. Sposób nieartystyczny opiera się natomiast na przywoływaniu faktów zewnętrznych.

Argumentacja jako procedura

Nowym podejściem do argumentacji jest teoria proceduralna. Zwraca ona uwagę na potrzebę odróżnienia argumentacji od innych sposobów wyrażenia niezgody (takich jak np. groźby) poprzez wyraźny opis zasad i norm rządzących dyskursem argumentacyjnym. Pewne podstawowe normy i zasady pozwala określić już sama konstytutywna cecha argumentacji, obecność adwersarza. Adwersarz może krytykować i odpierać argumenty – z tego względu argumentujący musi dobierać takie argumenty, które będą maksymalnie silne i trudne do odparcia. Argumentacja jest więc rodzajem współzawodnictwa. Współzawodnictwem tym muszą rządzić, by było wartościowe i owocne, przyjęte przez obie strony zasady i regulacje.

Wykształcone zasady i konwencje argumentacji różnią się między sobą w określonych zestawach sytuacji. Sztywne konwencje argumentacji wykształciła np. sfera prawna i nauka. Istnieje jednak także wiele innych dziedzin, które wykształciły właściwe tylko sobie konwencje proceduralne w argumentowaniu. Konwencje proceduralne mogą obejmować np. zasady podziału czasu wypowiedzi pomiędzy stronami sporu oraz przyjmowane determinanty ciężaru dowodu (onus probandi). Celem uregulowania argumentacji jest zwiększenie szansy dojścia do trafnych konkluzji i minimalizacja szansy osiągnięcia nietrafnych rezultatów. Procedury przyjmuje się przede wszystkim dlatego, że umożliwiały osiąganie takich celów w przeszłości.

Nowsze warianty proceduralnej teorii argumentacji próbują określać także te procedury, które rządzą dyskursami słabiej sformalizowanymi, niż prawniczy czy naukowy. Odwołują się one najczęściej do teorii aktów mowy, w tym zwłaszcza do warunków fortunności aktu illokucyjnego zaproponowanych przez J.L. Austina (porównaj: akt illokucyjny). Akt illokucyjny jest fortunny, gdy spełnia pewne warunki proceduralne, takich jak np. respektowaniem konsekwencji, które w danych okolicznościach wywołuje wypowiadanie określonych słów. Sformułowanie i opis analogicznych warunków proceduralnych odnoszących się do dyskusji opartej na argumentach pozwala określić standardy dotyczące tego, kiedy i jak spór może być rozwiązany (warunki “dyskursu idealnego”). Standardy dotyczyć mogą np. tego, że argumentujący nie powinni powstrzymywać się wzajemnie przed uznawaniem za wątpliwe tez oponenta i przed ich krytyką; tego, że powinni wypowiadać się możliwie jasno i zrozumiale; tego, że powinni starać się życzliwie i adekwatnie interpretować wypowiedzi drugiej strony. Interesującym aspektem podejścia proceduralnego okazuje się to, że ma ono nie tylko charakter deskryptywny, służąc analizie naukowej argumentacji, ale także normatywny, jako że może służyć jako narzędzie praktyczne, rodzaj przewodnika owocnego prowadzenia dyskusji.

Podejście proceduralne sprawdza się i potwierdza zwłaszcza w analizie forteli erystycznych, które traktowane są tu jako sposoby łamania przyjętych procedur argumentacyjnych. Douglas Walton w książce Pragmatic Theory of Fallacy (1995) wskazuje na fakt, że wiele błędów logicznych uznaje się za błędy jedynie w określonych kontekstach pragmatycznych, w konkretnych użyciach, w których zostały złamane pewne konkretne procedury. Ludzie prowadzą dyskusje, które przynależą do różnych rodzajów i pełnią różnorodne funkcje. To, czy argumentacja jest poprawna, czy błędna, zależy często od rodzaju i funkcji dyskusji.

Argumentacja jako proces

Procesualne rozumienie argumentacji obecne jest przede wszystkim we współczesnych teoriach komunikacji interpersonalnej, obcych dawnej tradycji retorycznej, rozwijających się głównie od lat 70. XX wieku. Do głównych reprezentantów komunikacyjnych badań nad argumentacją należą Sally Jackson i Scott Jacobs (badania w nurcie analizy dyskursu, w tym artykuły Conversational Argument. A Discourse Analytic Approach, 1982; Structure of Conversational Argument. Pragmatic Bases of the Enthymeme, 1992) oraz rozwijający prace poprzednich Charles Willard (książka A Theory of Argumentation, 1982).

Teoria argumentacji interpersonalnej bada to, jak ludzie w swoich działaniach społecznych rozwiązują rzeczywiście zachodzące spory za pomocą argumentów. Szczególnie interesująca jest tu komunikacja nieobciążona “balastem” retorycznym i intelektualnym, bezpośrednia, codzienna, a nawet naiwna. Bada się codzienne rozmowy zwykłych ludzi, często posługując się analizami empirycznymi stosowanej przez nich argumentacji. Argumentacja jest tu z natury rzeczy traktowana nie tyle jako ciągi argumentów, co jako rodzaj procesów komunikacyjnych, procesy argumentacyjne.

W procesualnej teorii argumentacji stosuje się metody socjologiczne i antropologiczne, do których należy np. obserwacja uczestnicząca zachodzących rzeczywiście sporów. Spór zachodzi, gdy przynajmniej dwie osoby w procesie komunikacyjnym podtrzymują opinie, które uznają za niemożliwe do pogodzenia. Badacze analizują zapisy tekstów sporów (analiza tekstu) starając się określić, jak narasta lub maleje niezgoda między stronami sporu i jak jest on rozwiązywany. Analizy dokonywane są z perspektywy interakcji komunikacyjnej, pragmatyki i analizy konwersacyjnej. Prowadzić mają do rodzaju rekonstrukcji argumentacji zachodzącej naturalnie oraz do ewaluacji obowiązujących w takiej argumentacji standardów pragmatycznych.

Szczególną uwagę procesualna teoria argumentacji (w tym zwłaszcza Barbara J. O’Keefe i Pamela Benoit) poświęciła komunikacji między dziećmi oraz towarzyszącym jej procesom socjalizacyjnym. Istotne jest to, jak dzieci rozumieją wyrażanie swoich opinii i potrzeb w sporach oraz to, jak posługują się (“wymieniają się”) argumentami w dochodzeniu do swoich celów. Rozwój kompetencji argumentacyjnych wiąże się u dzieci ściśle z rozwojem kompetencji językowych oraz umiejętności interakcji społecznych.

Argumentacja a perswazja

Argumentowanie nie jest narzędziem perswazji, ale jej podstawowym celem. Wiąże się formalnie z funkcją pouczającą i informacyjną perswazji (docere, probare), a więc z nakierowaniem perswazji na intelekt odbiorcy komunikatu. W retoryce, mimo że musi odwoływać się do logiki i epistemologii, argument nie może jednak odwoływać się przy tym wyłącznie do samego intelektu. Redukowałoby to argumentowanie perswazyjne do czystej logiki. W dyskursie logicznym przywołuje się jak największą liczbę jak najlepszych dowodów, w dyskursie retorycznym dobór argumentów i w ogóle środków logicznych warunkowany jest natomiast przez cele perswazji.

Co więcej, samo pouczenie słuchacza (docere) nie odwołuje się wyłącznie do elementów rzeczowych i logicznych. Dla funkcji pouczającej i informacyjnej wypowiedzi istotny jest także pierwiastek moralny oraz uwarunkowania psychologiczne i społeczne. W związku z tym retoryka określana bywa nawet jako “logika moralności”, “logika psychologii” czy “logika socjologii” – dostarcza im bowiem niezbędnych środków budowania argumentacji, dla których nie wystarczy ani sama logika, ani sama rzeczowa informacja.

Jest oczywistym i powszechnie uznanym faktem, że sama logika i sama informacja nie zawsze wystarcza, aby przekonać do czegoś słuchaczy. Są to niezależne i obiektywne uwarunkowania wypowiedzi, których nie da się ominąć. Przekonuje dopiero odpowiednio dobrany zestaw środków perswazyjnych, wykształcony w praktyce oratorskiej i opisywany przez praktykę retoryczną. Naiwna próba unikania środków retorycznych w wypowiedzi po to, by przedstawiać “czyste rozumowania” i “czyste informacje” jest z punktu widzenia funkcji informacyjnej i pouczającej wypowiedzi szkodliwa i niemożliwa do zrealizowania. Rozbieżność między aspektem perswazyjnym i rzeczowym argumentacji była zawsze źródłem niepokojów moralnych, niekiedy nawet potępiania retoryki jako całości czy błędnego utożsamiania jej z erystyką. Zauważyć należy jednak, że właściwe pokierowanie jakąś “dobrą sprawą” bardzo często nie jest możliwe bez użycia środków retorycznych.

Argument, który dla danej grupy słuchaczy jest banalny, dla drugiej może być przekonujący i istotny, zgodnie z zasadą stosowności argumentacja musi być, by prawidłowo realizować cele perswazyjne, dostosowana do okoliczności, miejsca, czasu, przyjętych środków wyrazu, tematu wypowiedzi, przygotowania intelektualnego i nastawienia odbiorców. Wartość perswazyjna argumentacji zależy także od złożonych kontekstów psychologicznych, społecznych i kulturowych wypowiedzi. Zależy także od uwarunkowań dotyczących autora – jego osobistego autorytetu, umiejętności krasomówczych, formacji intelektualnej, wieku czy pozycji społecznej.

Główne formy i sposoby argumentowania. Hierarchia argumentów

Główne formy argumentowania

Argumenty przybierają rozmaite formy, zależne tak od ich struktury logicznej, jak i od siły perswazyjnej. Retoryczna teoria argumentacji interesuje się przede wszystkim siłą perswazyjną argumentu – z tego punktu widzenia argument powinien być ukształtowany tak, by możliwie silnie oddziaływał na rozmówcę. Istotne są także rozwinięcia argumentu poprzez dodatkowe wyjaśnienia i rozumowania. Większość stosowanych w retoryce form argumentowania przeszło do niej z logiki (dialektyki). Do najważniejszych należą sylogizm, entymemat, epichejremat, sorites (łańcusznik), indukcja, analogia i kolekcja argumentów. Różnica w rozpatrywaniu różnych rodzajów argumentów między logiką i retoryką nie polega przy tym tylko na większym nacisku na perswazyjność występującym w retorycznej teorii argumentacji. Istotne jest także to, że rozpatrywane przez retorykę argumenty są zazwyczaj bardziej rozbudowane oraz umieszczone w bardziej złożonym kontekście treściowym. Argumenty w retoryce rozwija się w rozbudowanych konstrukcjach zdaniowych i myślowych, podczas gdy logika, dążąc do naukowego uproszczenia przedmiotu, stara się ograniczać badane sposoby argumentowania do jednego lub kilku zdań. Ponadto retoryka kładzie duży nacisk na (omówioną niżej) hierarchizację argumentów.

Wypracowane techniki argumentacji retorycznej mają na celu wzmocnienie lub osłabienie twierdzeń lub przekonań w oparciu o inne twierdzenia, zaakceptowane już uprzednio. Retoryka, w oparciu o zdobycze logiki i dialektyki oraz teorii poznania, wypracowała własne schematy argumentacyjne (stworzone przede wszystkim przez Arystotelesa).

Sylogizm w retoryce

Sylogizm (z greckiego syllogismos, “wniosek”) to jeden z głównych elementów składowych logiki tradycyjnej – określić można go jako schemat wnioskowania składający się z trzech zdań, dwóch przesłanek i wniosku. Obok gramatyki sylogistyka stanowiła w tradycyjnej edukacji jeden z podstawowych etapów przygotowawczych do nauki wymowy. Wyróżnia się przy tym dwa rodzaje przesłanek – przesłanka większa wyraża prawdę ogólną, przesłanka mniejsza prawdę szczegółową. Wniosek wynika logicznie z przesłanek.

Retoryka zachowuje w podstawowej formie wszystkie zasadnicze składniki sylogistyki. Sylogizm jako najważniejszy środek logiczny wzbudzania przekonań jest najważniejszym narzędziem retoryki. Mimo tego faktu zaleca się oszczędne. rozważne stosowanie sylogizmów w mowie, zwłaszcza oszczędne stosowanie sylogizmów w wyraźnej, tradycyjnej formie trójczłonowej.

Epichejremat

Epichejremat (epicheremat, z greckiego epicheirema, “zamysł”) to specyficzna, rozbudowana forma sylogizmu, w której do jednej z przesłanek dołącza się dodatkowe uzasadnienie. Określany bywa także jako sylogizm krasomówczy.

Entymemat

Specyficzną formą sylogizmu jest także entymemat (także w formach entymem, entym). Jest to sylogizm, w którym pominięta została jedna z przesłanek, która – zgodnie z grecką etymologią wyrazu – znajduje się “w umyśle”. Arystoteles uważa entymemat za główny sposób argumentowania w retoryce, określając go jako “sylogizm retoryczny”, któremu przeciwstawia sylogizm w zwyczajnym sensie, “sylogizm dialektyczny”. Przesłankę pomija się najczęściej ze względu na jej oczywistość, powstały w ten sposób schemat wnioskowania składa się jedynie z założenia i wniosku. Istnieje także inne rozumienie entymematu, przy którym określany jest on także terminem figura entymematu. Figura entymematu polega na tym, że z założeniem wiąże się wniosek w jakiś sposób do niego przeciwstawny, wyrażony przy tym najczęściej jako pytanie zależne lub zdanie zaprzeczone.

Dylemat w retoryce

Dylemat (także “sylogizm dwurożny”, syllogismus cornutus) to w logice tradycyjnej schemat wnioskowania, w którym występują trzy przesłanki, z których dwa to zdania warunkowe, trzecim jest zaś alternatywa. W argumentacji retorycznej dylemat słowny powinien być uzupełniony przez stosowane, ozdobne i jasne rozwinięcie jednego lub dwu jego członów.

Ze względu na swoją budowę logiczną, dylemat cechuje się szczególną siłą perswazyjną – uderza przeciwnika niejako z z dwóch stron. Istotne jest także to, że dylematu nie można odwrócić (odwórcony dylemat to tzw. dylemat błędny).

Łańcusznik (sorites)

Łańcusznik, czyli sorites (od wyrazu soros – “stos”) to sylogizm o dużej (większej, niż dwie) liczbie przesłanek. Przesłanki tworzą tu więc jakby zakończony wnioskiem łańcuch. W następujących po sobie zdaniach stanowiących przesłanki orzecznik zdania poprzedzającego stanowić musi przy tym podmiot zdania następującego, w zdaniu ostatnim następuje zaś połączenie podmiotu pierwszego zdania z orzecznikiem przedostatniego zdania. Jeśli termin średni nie zostaje utrzymany w łańcuchu przesłanek, powstaje wnioskowanie fałszywe.

Indukcja w argumentacji

Indukcja (w języku greckim epagoge, w języku łacińskim inductio) to wnioskowanie niepewne określane jako “wnioskowanie od szczegółu do ogółu” (w przeciwieństwie do dedukcji, wnioskowania pewnego przebiegającego “od ogółu do szczegółu). Za pomocą indukcji stwierdza się najczęściej, że skoro pewne przedmioty określonego typu mają pewną cechę, to wszystkie przedmioty tego typu mają tę cechę. Z punktu widzenia retoryki i sztuki argumentacji zaletą indukcji jest jej przystępność i bezpośrednia, “zmysłowa” zrozumiałość. Dlatego też skróconą, retoryczną indukcję Arystoteles określa jako “przykład” (paradeigma).

Analogia w argumentacji

Analogia to rodzaj wnioskowania zawodnego opierającego, które opiera się na podobieństwie cech między różnymi przedmiotami lub zjawiskami. W retoryce występuje najczęściej jako celowe, rozwinięte użycie toposu z porównania. Analogie występują szczególnie często w wymowie sądowej, np. jako zestawienie konkretnej treści prawa z konkretną sprawą. W innych niż wymowa sądowa rodzajach sztuki retorycznej zaleca się łączenie analogii z indukcją.

Kolekcja argumentów

Kolekcja argumentów (collectio) określana bywa także jako dowodzenie doskonałe. Polega ona na tym, że szczególnie istotna myśl przedstawiona jest w wypowiedzi w formie zminiaturyzowanej mowy. Kolekcja argumentów składa się z ze stałych członów ułożonych w określonym porządku – są to przedłożenie, dowód (z przyczyny), potwierdzenie dowodu, objaśnienie dowodu (zwięzłe i ozdobne) oraz konkluzja (zakończenie).

Zasady użycia różnych form argumentów

Skuteczność perswazyjna argumentacji zależy nie tylko od ilości, wartości i rodzaju stosowanych argumentów, ale także od sposobu ich wprowadzania i użycia. W związku z tym wyróżnić można pewne zasady stosowania form argumentacyjnych – są to zasada kontekstu perswazyjnego, zasada struktury dialektyczno-logicznej, zasada wielostronnego objaśniania i zasada kumulowania technik argumentacyjnych.

Zasada kontekstu perswazyjnego – mowa ma nie tylko przekonać odbiorcę, ale także dostarcyć mu wzruszeń i stanowić doświadczenie estetyczne. Dlatego też nie może stanowić jedynie ciągu logicznych argumentów, przedstawionych możliwie jasno i prosto. Argumenty muszą być udane nie tylko w sensie logicznym, ale także estetycznym i psychologicznym – największe znaczenie ma tu ogólna zasada stosowności.

Zasada struktury dialektyczno-logicznej – w argumentacji retorycznej należy zachowywać strukturę logiczną (np. sylogistyczną) dowodu, nawet jeśli wyraża się ją językiem retorycznym. Skuteczność w przekonywaniu wiąże się bowiem z precyzją konstrukcji nie tylko całej mowy, ale także jej poszczególnych części.

Zasada kontekstu perswazyjnego – argumentacja retoryczna ma nie tylko nauczać i przekonywać, ale także poruszać i zachwycać odbiorcę. Argument powinien być poprawny logicznie, o jego formie decydują jednak także względy psychologiczne i estetyczne. Przede wszystkim, zgodnie z zasadą stosowności, powinien być dostosowany do odbiorcy.

Zasada wielostronnego objaśniania opiera się na czynnikach psychologicznych. Głosi ona, że należy dla zwiększenia siły perswazyjnej argumentacji w odpowiedni sposób nawracać do raz już wygłoszonych argumentów, powtarzać pewne treści, wybrane człony argumentów i całego łańcucha argumentacyjnego. Należy przy tym unikać zaciemniania myśli, celem powtarzania jest jej uwydatnienie (amplifikacja).

Zasada kumulowania technik argumentacyjnych mówi, że każdy argument powinien być połączony odpowiednim łącznikiem słownym i myślowym z kolejnym argumentem. Ogólne reguły przejść między argumentami opisują w tradycyjnej retoryce zasady trazycji.

Hierarchia argumentów

Zbieranie argumentów obejmuje dział retoryki zwany inwencją. Zebrane dowody muszą jednak zostać w mowie odpowiednio rozłożone, uhierarchizowane w procesie komponowania wypowiedzi, o ile wypowiedź ta ma stanowić przemyślaną konstrukcję retoryczną. Hierarchizacja ta opiera się przede wszystkim na kryteriach funkcjonalnych. O tym, czy na pierwszym miejscu pojawią się w wypowiedzi argumenty logiczne, czy argumenty psychologiczne decyduje temat wypowiedzi oraz cel perswazji. Klasyczna teoria retoryczna wypracowała bardzo wiele szczegółowych reguł dotyczących komponowania argumentacji, wraz ze specjalną terminologią nawiązującą często do terminologii wojskowej. Przykładami takich reguł może być np. eksponowanie i szeregowanie argumentów w kolejności od najsilniejszych do najsłabszych (lub przeciwnie, od najsłabszych do najsilniejszych) czy też unikanie argumentowania na rzecz faktów oczywistych. Inną metodą hierarchizacji argumentów jest ordo Homericus, polegający na umieszczeniu na początku i końcu wypowiedzi argumentów silnych, w środku zaś argumentów słanych. Nazwa ta (“porządek homerycki”) nawiązuje do sposobu budowania argumentacji, którego użył Nestor w Iliadzie.

Argumentacja: rozwój historyczny. Źródła starożytnej teorii argumentacji

Retoryka przedarystotelesowska i filozofia przed Arystotelesem nie rozwinęła w zasadzie teorii argumentacji, jeśli rozumieć ją jako strukturalną, całościową analizę intersubiektywnych procesów perswazyjnych. Nie znaczy to oczywiście, że Arystoteles skonstruował swoją teorię retoryki nie sięgając do żadnych wzorców wcześniejszych. Do źródeł teorii Arystotelesa należy już twórczość literacka, eposy Homera czy dzieła wielkich tragików, Ajschylosa i Sofoklesa. W jeszcze większym stopniu należą do nich dialogi Platona, dialektyka Akademii Platońskiej, a przede praktyka retoryczna, wraz z uwagami teoretycznymi, maksymami i opiniami, które się w niej pojawiały. Największe znaczenie ma tu Izokrates, który przeciwstawia się sofistyce Gorgiasza wprowadzając do retoryki element etyczny. Istotna jest także działalność Antyfonta, Tejzjasza z Syrakuz i Koraksa, którzy byli także teoretykami wymowy starającymi się powiązać ją z praktyką prawną.

Już sama praktyka retoryczna polis greckiej, szczególnie Aten, stanowiła niezbędny warunek rozwoju teorii argumentacji. Należały do niej nie tylko oficjalne wystąpienia polityczne (np. na zgromadzeniach ludowych) czy mowy sądowe, ale także wymowa niepubliczna, np. mowy pogrzebowe. W codziennej praktyce retorycznej ujawniała się powszechnie moc słowa, w widoczny dla wszystkich jawnie sposób odmienna od siły bogactwa, siły militarnej czy dzielności osobistej (w tym cnoty wiązanej z pochodzeniem rodowym). Dla całego społeczeństwa Aten stało się jasne także, że chytra argumentacja pozorna, wpływanie słowem na emocje ludu i sama ozdobność wymowy łatwo staje się narzędziem manipulacji, demagogii, propagandy. Wymowa publiczna jest użyteczna dla społeczeństwa, wpływa jednak w nieoczekiwany sposób na podzielane przez to społeczeństwo wartości, odkształcając dawne i po części intuicyjnie rozumiane pojęcia Dobra, Prawdy i Piękna. Gorgiasz w dialogu Platona nazwanym od jego imienia tak mówi o relacji pojęć etycznych do retoryki: Trzeba jednak, Sokratesie, posługiwać się retoryką tak, jak wszystkimi innymi sztukami służącymi walce. Jakąkolwiek bowiem uprawiamy, nie jest to powód, by wykorzystywać je przeciwko wszystkim, tylko dlatego, że umie się walczyć na pięści, w pankrationie czy na ciężkiej zbroi, i zwyciężać zarówno wroga, jak i przyjaciela. To nie daje nam prawa bić naszych przyjaciół, ranić ich i zabijać [Gorgiasz 456 C].

Retoryka wiąże się więc z kształtującymi się paralelnie centralnymi kategoriami filozoficznymi – kwestię tę zauważył przede wszystkim Platon. W niektórych dialogach, takich jak Gorgiasz, Platon wydaje się całkowicie odrzucać retorykę, uznając ją za w całości zwodniczą. W innych, takich jak Fajdros, stara się ją włączyć w obręb filozofii, starając się ją przekształcić w narzędzie prowadzące do prawdy i dobra. Przekształcenie to nie jest łatwe, ponieważ wymowa publiczna i obecna w niej argumentacja z natury rzeczy nie dąży do prawdy, stara się raczej określić to, co prawdopodobne, przekonujące.

Teoria argumentacji przed Arystotelesem nie wykraczała poza pewne obserwacje indywidualne. Jednie niejasno zdawano sobie sprawę z relacji między powstawaniem przekonań a wyrazem językowym, stanami emocjonalnymi słuchaczy czy układem formalno-treściowym mowy. Anaksymenes z Lampsakos, prawdopodobny autor dzieła Retoryka dla Aleksandra i poprzednik Arystotelesa, ogranicza się wciąż do zestawienia obserwacji praktycznych, nie wprowadzając systematyzacji ani przekonujących generalizacji. Skłaniać może to do przyjęcia poglądu, że właściwym twórcą wykraczającej poza rutynowe spostrzeżenia teorii retorycznej, a w szczególności teorii argumentacji, jest dopiero Arystoteles, który opracował podstawy retorycznej teorii argumentacji w swoich fundamentalnych dziełach logicznych i retorycznych. Argumentację logiczną Arystoteles przedstawił przede wszystkim w Analitykach – przedstawił w nich opis argumentacji apodyktycznej za pomocą sylogizmów i dedukcji pouczającej. Argumentacja apodyktyczna znajduje zastosowanie przede wszystkim w tych wypowiedziach, w których twierdzenia wyprowadza się z aksjomatów, ustalonych pojęć ogólnych. Argumentację retoryczną przedstawiają natomiast przede wszystkim Topiki, w których omówiona została argumentacja uprawdopodobniająca (argumentatio dialectica). Jej podstawą są opinie i zdania prawdopodobne. Topiki omawiają także właściwą argumentację retoryczną (argumentatio tentativa), której podstawą są wnioski wynikające z założeń rozmówcy. Istotne dla teorii argumentacji jest także pismo O dowodach sofistycznych, w którym przedstawiona została argumentacja sofistyczna. Opiera się ona na założeniach, które tylko pozornie są prawdziwe lub tylko pozornie są prawdopodobne.

Teoria retoryki Arystotelesa wydawać może się sprzeczna wewnętrznie, a w każdym razie ujawniają się w niej dwa odmienne i niemożliwe do pogodzenia podejścia. Z jednej strony (zwłaszcza w Analitykach) Arystoteles stara się opracować nową, racjonalną teorię dowodu, bazującą na sylogistyce i entymematyce, odrzucającą tradycję retoryczną. Z drugiej strony (zwłaszcza w dziele Topiki) rozwija czysto retoryczną, niejako pozalogiczną teorię argumentacji, odwołującą się w największej mierze do pojęcia toposu, w której środkami wzbudzania przekonań są patos, etos i logos. Problemem jest także, że różne ujęcia problematyki dowodu i argumentu przynależą do różnych etapów w rozwoju myśli Arystotelesa. Badacze starają się uporządkować, wyjaśnić czy nawet pogodzić sprzeczności myśli arystotelesowskiej. Uznaje się dziś powszechnie, że Retoryka, tak samo jak Analityki i cały korpus pism Arystotelesa, nie jest dziełem przeznaczonym dla szerokiej publiczności, że w pewnym sensie jest dziełem nieukończonym, zbiorem notatek przeznaczonych do wykładów i prywatnego użytku, rodzajem skryptu akademickiego. Teoria, że Arystoteles stworzył dwie różne i sprzeczne teorie argumentacji wydaje się większości badaczy nieprzekonująca, trudna do przyjęcia. Sprzeczności interpretuje się raczej jako sprzeczności pozorne, niedokładności związane z samą naturą tekstów, a przede wszystkim jako wyraz trudności, które napotyka każda, a nie tylko arystotelesowska retoryczna teoria argumentacji. Jedność retoryki nie stanowi bowiem tylko problemu filologicznego, problemu krytyki tekstu – stanowi także problem wewnętrzny retorycznej aparatury pojęciowej.

Późniejsi teoretycy retoryki dokonywali przede wszystkim rekombinacji i reinterpretacji teorii argumentacji opracowanej przez Arystotelesa. Łączyli ze sobą elementy argumentacji apodyktycznej, dialektycznej i sofistycznej, przy czym podstawami przyjmowanych przez nich typologii nie była metodologia, ale forma rozumowania. Największe znaczenie miała cycerońska teoria argumentacji, która rozpowszechniła się w poklasycznych podręcznikach retoryki. Jej podstawą była stosowność w łączeniu elementów argumentacji dialektycznej i retorycznej – tworzona w ten sposób całość określana jest jako argumentacja przekonująca lub jako argumentacja perswazyjna. Współcześnie argumentacja retoryczna rozważana jest przede wszystkim jako pewna sprawność w osiąganiu zamierzonych skutków, niż z punktu widzenia poprawności strukturalnej.

Bibliografia:

  • Mirosław Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
  • Heinrich Lausberg, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, Bydhoszcz 2002
  • Jerzy Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocław 1990.

Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia retoryki

Dodaj komentarz