Archiwum państwowe

Archiwum państwowe – w archiwistyce: archiwum wchodzące w skład zbiorów państwowych. Archiwa państwowe ukształtowały się nieco później, niż szerzej definiowane archiwa publiczne, których podtyp stanowią. Archiwa publiczne powołane do wieczystego przechowywania, gromadzenia i udostępniania materiałów archiwalnych wszelkiego rodzaju instytucji publicznych, w tym samorządowych czy kościelnych, nie tylko państwowych. W szczególności wcześniej, niż archiwa państwowe wykształciły się archiwa miejskie (samorządowe).

Termin polski pozostaje prawdopodobnie w związku z terminem w języku niemieckim – Staatsarchiv – podobnie jak znaczna część polskiej terminologii archiwalnej i urzędowej.

Archiwa państwowe powołane są do opieki nad zasobem archiwalnym władz i instytucji państwowych, które gromadzą, przechowują i udostępniają. W swojej współczesnej postaci same stanowią instytucje państwowe. Funkcjonują jako urzędy wiary publicznej, pełniące funkcję urzędów administracji specjalnej, których zadania określone są ustawowo. Do zadań tych należą zarządzanie państwowym i narodowym zasobem archiwalnym oraz kształtowanie, gromadzenie, przechowywanie, ochrona, opracowywanie i udostępnianie narastającego zasobu archiwalnego. Nie wszystkie te funkcje archiwa państwowe pełniły w swoim rozwoju historycznym.

W skład archiwaliów gromadzonych przez archiwa państwowe wchodzą głównie dokumenty wytworzone przez centralne, a także lokalne urzędy i władze państwowe oraz organy wymiaru sprawiedliwości. Archiwa państwowe gromadzą jednak także innego rodzaju materiały archiwalne, w tym wytworzone przez władze samorządowe, przedsiębiorstwa oraz instytucje publiczne, społeczne i prywatne. Przechowują często także zbiory regionalne, archiwa cechowe i archiwa grodzkie, archiwa majątków ziemskich i archiwa rodowe (w tym tzw. archiwa podworskie), archiwa i spuściznę osób prywatnych.

W Polsce sieć archiwów państwowych podlega Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Większość archiwów państwowych to, zgodnie z konstytucją Polski, archiwa ogólnodostępne. W związku z centralnym charakterem tego rodzaju archiwów oraz ich możliwościami technicznymi, pełnią one także rolę czołowych ośrodków archiwistyki rozumianej jako nauka. Ponadto koordynują one działalność archiwów zakładowych oraz prowadzą działalność informacyjną.

W Polsce istnieje 30 archiwów państwowych z podlegającymi im 40 oddziałami zamiejscowymi i 5 ekspozyturami, a także trzy archiwa centralne. Archiwa o charakterze centralnym to Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych oraz Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Archiwum państwowe wyodrębnione

Archiwa państwowe wyodrębnione to, w przeciwieństwie do większości archiwów państwowych, archiwa o ograniczonej dostępności. Przynależą one do państwowej sieci archiwalnej, ale nie zarządza nimi bezpośrednio Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych – są to głównie archiwa resortowe. Gromadzą one akta wytworzone głównie przez odpowiednie organy, a także przez podległe im jednostki organizacyjne. Należą do nich następujące archiwa: Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Centralne Archiwum Wojskowe, a także Archiwum Sejmu, Senatu, Kancelarii Prezydenta oraz Instytutu Pamięci Narodowej (dawniej także np. Archiwum Urzędu Ochrony Państwa).