Archaizm

Archaizm – każdy element języka odczuwany współcześnie (w świetle obowiązujących współcześnie norm poprawnościowych) jako przestarzały, pochodzący z minionej epoki historycznej; jednostka systemu językowego, która reprezentuje stan wcześniejszy wobec innych jednostek tego systemu.

Określenie to obejmuje więc nie tylko wyrazy przestarzałe, które wyszły z powszechnego użycia (zwłaszcza poprzez zastąpienie ich przez inne, nowe wyrazy), ale także odczuwane jako przestarzałe formy słowotwórcze, fonetyczne, frazeologiczne, składniowe i stylistyczne. W sensie potocznym: coś dawnego i nieaktualnego, coś przestarzałego (“archaiczność”, “nieaktualność“) – nie tylko w sensie językowym, ale w ogóle coś, co współcześnie wyszło już z użytku.

Etymologia: z języka greckiego, ἀρχαῖος, archaios – dawny, stary. W innych językach: język angielski – archaism; język francuski – archaïsme; język niemiecki – Archaismus.

Rodzaje archaizmów. Przykłady

Zjawisko archaizmu może wystąpić na wszystkich płaszczyznach danego języka:

Archaizmy fonetyczne, obejmujące postać głosową wyrazu, np. ni ma w stosunku do współczesnego nie ma; kozieł – kozioł; sierce – serce.

Archaizmy słowotwórcze, np. zbrodzień – zbrodniarz.

Archaizmy fleksyjne, np. przed laty, wyrażane współcześnie narzędnikiem – przed latami; orlimi pióry – orlimi piórami; w Prusiech – w Prusach.

Archaizmy leksykalne, np. aeroplan – samolot; kmieć – chłop; białogłowa – kobieta.

Archaizmy semantyczne, obejmujące znaczenie wyrazu, np. szczyt w znaczeniu tarcza; przerazić w znaczeniu przebić, żurnal w znaczeniu dziennik.

Archaizmy frazeologiczne, np. duby smalone; mieć coś po plecu – mieć właściwą rzecz.

Archaizmy składniowe, w tym niektóre spójniki – np. aliści, azali, zwoli, oraz całe konstrukcje składniowe i składniowo-frazeologiczne, np. oszukaństwa bo żadnego ni ochyby nie widziłeś lub wszem wobec i każdemu z osobna wiadomym się czyni.

Archaizmy stylistyczne, polegające na zmianie zabarwienia stylistycznego wyrazu, np. wyraz gęba był dawniej neutralny stylistycznie, obecnie jest natomiast nacechowany ujemnie.

Wyróżnia się także archaizmy rzeczowe, które nie przynależą do powyższej klasyfikacji i nie są archaizmami w ścisłym sensie. Archaizmy rzeczowe to wyrazy odnoszące się do realiów epok dawnych, pojęcie to obejmuje więc raczej terminy historyczne, niż przestarzałe słowa – obejmuje wyrazy, które wyszły z użycia z powodu zaniknięcia ich desygnatów. Przykłady: stolnik, podkomorzy, kasztelan, pręgierz, nagolennik.

Archaizm jako środek stylistyczny. Archaizmy w literaturze

Archaizmów używa się także jako środków stylistycznych. Środki te mają różnorodne funkcje – należy do nich osiągnięcie pożądanego kolorytu historycznego, patosu czy efektów humorystycznych. Wprowadzanie archaizmów do utworu literackiego lub (rzadziej) innych wypowiedzi w celu stylizacji historycznej to archaizacja. Motywację archaizacji może stanowić podejmowana przez pisarza konwencja gatunkowa (zwłaszcza w powieści historycznej), zamierzona tonacja stylistyczna utworu (patetyczna, humorystyczna) oraz opracowywany przez pisarza materiał tematyczny. Archaizacja obejmuje najczęściej tylko niektóre warstwy dzieła – najczęściej warstwę leksykalną. Często występuje też jedynie w niektórych partiach dzieła – np. tylko w opisach lub tylko w dialogach. Użycie archaizmu bez zamiaru stylizacyjnego, spowodowane brakiem świadomości jego wartości stylistycznej, stanowi usterkę językową.

Do celów stylizacji historycznej wykorzystywać można tak te środki językowe, które występują jako starsze warianty w języku współczesnym autorowi, jak i środki językowe zaczerpnięte z poprzednich epok rozwoju języka. Funkcję stylizacyjną pełnić mogą także formy językowe utworzone przez samego autora na zasadzie analogii do autentycznych form historycznych. Niekiedy są to analogie fałszywe lub zwodnicze, np. nie występująca nigdy rzeczywiście forma “Łoktek” (zamiast poprawnego “Łokietek”) w tytule powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego Kraków za Łoktka. Neologizmy budowane przez analogię do form archaicznych wprowadzał np. Antoni Gołubiew w cyklu powieściowym Bolesław Chrobry. Prócz neologizmów podobną funkcję pełnić mogą także zapożyczenia z dialektów (dialektyzmy) – np. zapożyczenia z gwary góralskiej w powieści Krzyżacy Henryka Sienkiewicza.

Archaizmy pojawiały się już w literaturze staropolskiej – np. w twórczości Jana Kochanowskiego stanowiły czynnik uwznioślający, mający na celu wyraźne odróżnienie wypowiedzi poetyckiej od wypowiedzi nieartystycznej. W literaturze nowszej stylizacja archaiczna występuje głównie w utworach fabularnych, do których należy szczególnie powieść historyczna, a także dramat historyczny. Tak np. w Trylogii Henryka Sienkiewicza archaizmy służą przede wszystkim oddaniu kolorytu przedstawianej epoki historycznej. Archaizmy jako element wprowadzający do wypowiedzi literackiej patos i podniosłość występują szczególnie często w literaturze Młodej Polski, np. w utworach Stanisława Wyspiańskiego i Stefana Żeromskiego. Wprowadzanie archaizmów w celach stylizacji humorystycznej, parodystycznej i groteskowej występuje natomiast najczęściej w literaturze współczesnej (np. Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza i Cyberiada Stanisława Lema).

Wprowadzanie archaizmów jest częstym zabiegiem także w twórczości przekładowej. Do swoich przekładów z literatury dawnej wprowadzali je np. Tadeusz Boy-Żeleński (Wielki Testament Villona – stylizacja przekładu średniowiecznego utworu francuskiego na język polskiego średniowiecza) i Julian Tuwim.

Archaizm w językoznawstwie diachronicznym i porównawczym

W nieco innym znaczeniu termin “archaizm” występuje w językoznawstwie porównawczym i diachronicznym, a także w dialektologii. Określa się w ten sposób takie jednostki językowe pochodzące z poprzedniego etapu rozwoju języka, które zachowały się w postaci mniej zmienionej niż jednostki językowe pochodzące z tego samego poziomu systemu językowego. Te drugie, przeciwstawiane archaizmom, określane są jako innowacje językowe. Przykładami tak rozumianych archaizmów mogą być morfemy leksykalne przejęte z języka epok wcześniejszych, a także jednostki językowe zachowane w jednym systemie językowym, ale zmienione w innych systemach językowych o wspólnym z nim pochodzeniu. W takim znaczeniu archaizmem jest tzw. archaizm podhalański, polegający na zachowaniu miękkości niektórych spółgłosek zmazurzonych, a więc wymowa typu c’isty, z’icie, s’ićko lub forma w ręku, stanowiąca pozostałość dawnej formy podwójnej, której archaiczność nie jest jednak odczuwana przez użytkowników języka.

Bibliografia:

• Jerzy Bartmiński, Problemy archaizacji językowej w powieści, w: Jan Trzynadlowski (red.), Styl i kompozycja, 1965.
• Zenon Klemensiewicz, Zagadnienie archaizacji językowej, “Język Polski” 1947.
• Antonina Orębska-Jabłońska, Od archaizmu do nowej formy językowej, w: Kazimierz Budzyk (red.), Stylistyka teoretyczna w Polsce, 1946.
• Kazimierz Polański, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, 2003.
• Zdzisław Stieber, Kilka uwag o archaizmie językowym w polskiej literaturze pięknej, “Zagadnienia literackie” 1946, zeszyt 2.
• Juliusz Zborowski, Z dziejów języka nowopolskiego. Archaizowanie i archaizmy językowe, “Język Polski” 1913.