Aranżacja

Aranżacja – termin występujący w wielu dziedzinach sztuki, przede wszystkim w muzyce klasycznej i rozrywkowej (aranżacja muzyczna), ale także w sztukach pięknych i w sztuce filmowej. W muzyce klasycznej i w muzyce rozrywkowej definicja aranżacji jest jednak odmienna: w pierwszej obejmuje przekształcenie utworu za pomocą odmiennych środków muzycznych, w drugiej najczęściej dostosowanie utworu do potrzeb odmiennego wykonania. We wszystkich dziedzinach sztuki aranżacja stanowi formę szeroko pojętej adaptacji utworu.

Etymologia: z języka francuskiego – czasownik arranger znaczy “organizować”, rzeczownik arrangement oznacza “ułożenie”, “układ”. Osoba zajmująca się aranżacją to aranżer (także z języka francuskiego – arrangeur).

Aranżacja w muzyce

W muzyce aranżacja oznacza ogólnie przekształcenie kompozycji za pomocą zestawu nowych środków muzycznych, wokalnych lub instrumentalnych. Rozumie się przez to tak oryginalne i nietypowe przekształcenia utworów (np. aranżacja symfonii Beethovena na grupę gitar) jak i typowe zabiegi transkrypcyjne i orkiestracyjne (np. zaaranżowanie pieśni na głos i fortepian na instrumenty, fortepian i skrzypce). Termin ma jednak odmienne znaczenia i konteksty znaczeniowe w muzyce klasycznej i popularnej.

Aranżacja w muzyce klasycznej

W muzyce klasycznej określa się tym terminem zabieg zbliżony do transkrypcji: opracowanie utworu muzycznego na inny instrument lub zespół muzyczny, niż w oryginale; niekiedy także instrumentację danej melodii. Aranżacja utworu muzycznego to np. rozpisanie na zespół wokalny lub instrumentalny utworu przeznaczonego pierwotnie do wykonywania solo lub rozpisanie pieśni przeznaczonej pierwotnie na głos i fortepian – na orkiestrę taneczną. Transkrypcja różni się od aranżacji przede wszystkim tym, że ma bardziej swobodny charakter, stając się często fantazją lub parafrazą utworu oryginalnego.

W procesie aranżacji oryginalny utwór może być skracany, przedłużany, upraszczany lub poddawany zmianom, które czynią go bardziej złożonym. Zmianom podlegać mogą wszystkie elementy dzieła muzycznego – harmonia, melodia i rytm. Szczególnie częstym zabiegiem jest transpozycja utworu do innej tonacji. W zasadzie jednak aranżacja nie stanowi całkowitej zmiany tożsamości utworu, wymaga pozostawienia elementów, które sprawiają, że oryginalny utwór jest nadal rozpoznawalny.

Powody tworzenia aranżacji muzycznych odnoszą się często nie do czynników artystycznych, ale są czysto praktyczne. Mogą to być np. potrzeby edukacji muzycznej – początkujący pianista lub orkiestra dziecięca potrzebuje uproszczonej aranżacji trudnego utworu. Często też tworzy się uproszczone aranżacje dzieł muzyki klasycznej lub ich fragmentów na potrzeby muzyki popularnej. Aranżacją jest nawet przekształcenie fragmentu sławnej symfonii w melodię stanowiącą dzwonek na telefonie komórkowym. Kompozytor może przearanżować swój własny utwór na mniejszą grupę muzyków chcąc, aby wykonywany był on częściej. Tworzy się również aranżacje szczególnie efektownych utworów z jednych instrumentów na inne. W wielu przypadkach aranżacja nie obniża przy tym wartości estetycznej pierwotnego utworu – zdarzają się też przypadki, że nowy utwór jest bardziej interesujący muzycznie. Zdarzają się też przypadki, że aranżacja jest konieczna, gdyż wykonanie danego utworu (np. muzyki dawnej) za pomocą oryginalnych środków jest bardzo utrudnione lub nawet niemożliwe.

Aranżacje tworzy często kompozytor oryginalnego utworu. Mogą to czynić także inni kompozytorzy lub aranżerzy – aranżer to muzyk, który specjalizuje się w przekształcaniu utworów muzycznych, niekoniecznie jednak tworzy także własne kompozycje. W każdym przypadku aranżacja nie jest czynnością mechaniczną – może posiadać także własne wartości estetyczne, w czym przypomina przekład literacki. Aranżacja może więc być piękna, oryginalna, subtelna, zaskakująca, pomysłowa – ale także nieudana. Także aranżacje tworzone do celów czysto praktycznych (np. szkolnych) mogą być interesujące muzycznie – w wielu przypadkach należy jednak starać się, aby oryginalność aranżacji nie przysłaniała piękna oryginału. Aranżacje są przy tym pożyteczne także dla odbiorców dzieła muzycznego – zwiększają zróżnicowanie dostępnego repertuaru muzycznego i pozwalają spojrzeć na oryginalne kompozycje w nowy i świeży sposób, a także dostrzec elementy oryginalnego dzieła, które nie były dotąd zauważane.

Transkrypcja i redukcja

Transkrypcja muzyczna i aranżacja muzyczna to terminy synonimiczne, przy czym jednak termin “transkrypcja” wskazuje na swobodę i oryginalność w potraktowaniu wyjściowego materiału muzycznego. “Transkrypcja” ma jednak także inne znaczenie – oznacza przepisanie oryginalnej kompozycji z jednego instrumentu na inny, przy czym utwór pochodny może być wierny oryginałowi. Tak rozumianych transkrypcji dokonuje się najczęściej ze względu na fakt, że repertuar solowy na wiele instrumentów jest ubogi. Często tworzy się np. transkrypcje na altówkę utworów przeznaczonych oryginalnie na wiolonczelę lub skrzypce, gdyż oryginalne utwory na altówkę powstawały bardzo rzadko.

Formą aranżacji jest także redukcja. Rozumie się przez to przearanżowanie utworu powstałego dla większej grupy instrumentów (zwłaszcza dla orkiestry symfonicznej) na utwór przeznaczony na mniejszą grupę instrumentów lub na pojedynczy instrument. Szczególne znaczenie praktyczne dla wykonawców i kompozytorów mają przy tym transkrypcje fortepianowe. Tego rodzaju redukcja jest konieczna np. ze względu na konieczność uczenia się materiału muzycznego i prób. Śpiewak wykonujący rolę w operze nie ma oczywiście możliwości przeprowadzania prywatnych prób z orkiestrą i chórem, konieczna jest więc pomoc pianisty, który wykonuje akompaniament – akompaniament na fortepian stanowi właśnie redukcję utworu orkiestralnego. Dzięki redukcjom próby przeprowadzać można też w niewielkich pomieszczeniach.

Jeszcze większe znaczenie redukcje fortepianowe miały w XIX wieku, przed pojawieniem się nagrań muzyki na płytach i radia. Były wtedy często jedynym sposobem, dzięki któremu tak muzycy, jak i odbiorcy muzyki mogli zapoznać się z wieloma kompozycjami – także we własnych domach. W XIX wieku powstało więc bardzo wiele redukcji fortepianowych muzyki symfonicznej, operowej i kameralnej. Redukcje fortepianowe stanowiły wręcz jedną z ulubionych form domowej rozrywki, którą można porównać do współczesnego słuchania płyt w domu. Była to często rozrywka zbiorowa, gdyż tworzono także wiele redukcji fortepianowych na cztery ręce (przeznaczonych dla dwóch pianistów). Wydawnictwa muzyczne, kierujące swoją ofertę do szerokiego kręgu odbiorców przynależących do klasy średniej, czerpały z redukcji fortepianowych znaczne dochody, ich działalność można więc porównać do współczesnego przemysłu fonograficznego.

Orkiestracja

Orkiestracja to rodzaj aranżacji muzycznej, który jest swoistym przeciwieństwem redukcji. Polega na zaaranżowaniu utworu napisanego oryginalnie na mniejszą grupę instrumentów na orkiestrę. Termin ten obejmuje jednak również nową aranżację utworu orkiestralnego dla innych niż pierwotnie instrumentów, a więc stworzenie nowej wersji orkiestralnej tego samego utworu. Wielu kompozytorów tworzy swoje dzieła posługując się fortepianem – pierwotna wersja dzieła muzycznego stworzona przy fortepianie musi zostać następnie przepisana na orkiestrę. Kompozytor, który tworzy orkiestracje, to “orkiestrator”. Istnieli w dziejach muzyki wybitni kompozytorzy, którzy nie byli zarazem wybitnymi orkiestratorami. Zdarzało się więc, że orkiestracje ich utworów tworzyli inni – do wybitnych orkiestratorów należeli np. Maurice Ravel i Nikołaj Rimski-Korsakow. Współcześnie wielu kompozytorów muzyki filmowej, muzyki popularnej i musicalu typu broadwayowskiego nie tworzy własnych orkiestracji ze względu na niedostateczną znajomość instrumentów muzycznych – obok kompozytorów muzykę filmową i przeznaczoną na orkiestrę symfoniczną muzykę popularną tworzą więc aranżerzy.

W muzyce jazzowej i popularnej

Inne znaczenie termin ten przybiera w jazzie. Aranżacja to w muzyce jazzowej przeciwieństwo bardziej typowej dla niej improwizacji: takie opracowanie tematu muzycznego (chorus) które ustalone zostało odgórnie, omówione między wykonawcami utworu i zapisane w zapisie nutowym. Określać można w ten sposób także twórcze opracowanie utworu przez dowolne zaprogramowanie jego wykonania, w tym odgórne wydzielenie improwizowanych partii utworu i partii realizowanych z zapisu nutowego.

W muzyce rozrywkowej określa się tak natomiast pewien zespół czynności o charakterze twórczym – twórcze opracowanie utworu mające na celu dostosowanie go do konkretnego wykonania, a także uzgodnienie go z panującymi aktualnie tendencjami i modami (przede wszystkim aranżacja piosenki jako głównej formy występującej w muzyce rozrywkowej). Ma się przez to na myśli na myśli nadanie utworowi ostatecznej postaci w dziedzinie harmonii, brzmienia, dynamiki i rytmiki. W muzyce popularnej i jazzowej aranżacja zastępuje więc zapis nutowy, stając się nawet niekiedy jego określeniem synonimicznym.

Zmiana charakteru muzycznego utworu określana jest jako jego przearanżowanie. Istnieje także slangowe określenie aranż (także aranż muzyczny), oznaczające podkład muzyczny wykorzystywany przez zespoły grające muzykę taneczną (np. w formacie MIDI).

Aranżacja w sztuce użytkowej. Aranżacja filmowa

W sztuce użytkowej pojawia się termin aranżacja wnętrz. Określa się nim zaprojektowanie elementów architektonicznych i wystroju pomieszczenia, szczególnie mieszkalnego – zwłaszcza w wyraźnie określonym stylu, zgodnie z określoną modą lub zgodnie z gustem jakiejś epoki. W terminologii wielu dziedzin występują analogiczne określenia, np. aranżacja ogrodów, aranżacja bukietów.

W terminologii filmowej określenie to odnosi się przede wszystkim do scenerii. Rozróżnia się scenerie aranżowane, przygotowane specjalnie dla potrzeb realizacji filmu, i scenerie niearanżowane, naturalne. Zobacz też: adaptacja filmowa.