Apostrofa
Apostrofa – figura retoryczna i środek stylistyczny stanowiący bezpośredni zwrot do określonej osoby, grupy osób, bóstwa (np. Muzy), a także upersonifikowanej idei lub przedmiotu (personifikacja adresata wypowiedzi). W retoryce zaliczana do figur myśli. Jej szczególnym rodzajem jest inwokacja, rozbudowana apostrofa umieszczona na początku utworu literackiego (szczególnie eposu).
Apostrofy cechują się patosem, ich styl jest zawsze podniosły i silnie literacki – przeciwstawia się mowie codziennej, prostej i użytkowej. Apostrofa występuje tak w przemówieniach, jak i w utworach literackich, zwłaszcza poetyckich. W poezji apostrofy charakterystyczne są szczególnie dla ody i eposu, a więc gatunków wywodzących się ze starożytności, które w późniejszych epokach literackich posługiwały się konwencjami klasycznymi. W osobnym znaczeniu termin ten występuje także w lingwistyce.
Etymologia: z języka greckiego – ἀποστροφή, apostrofe – “zwrot”, “odwrócenie się”. W innych językach: język angielski – apostrophe; język francuski – apostrophe; język niemiecki – Apostrophe. W łacinie występuje forma apostropha. Porównaj: apoteoza, alegoria, aliteracja.
Apostrofa w literaturze
Spośród gatunków literackich występowanie apostrofy najbardziej charakterystyczne jest dla ody. Patos i podniosłość wprowadzane za pomocą apostrofy oraz silne wrażenie, które ma ona wywrzeć na czytelniku, wiąże się często z faktem, że rzeczywisty kontakt z jej adresatem (np. z bóstwem, księżycem) nie jest możliwy. W tym kontekście znaczeniowym apostrofa określana jest także terminem metabaza – określa się w ten sposób apostrofy szczególnie niezwykłe i podniosłe.
Typowy dla apostrof patos bywał także parodiowany – zwłaszcza jako adoksografia, żartobliwa pochowała trywialnych przedmiotów, a nawet wad moralnych. W literaturze polskiej tego rodzaju apostrofą jest Oda do wąsów Franciszka Dionizego Kniaźnina. Poza tym jednak apostrofa była typowa dla poważnych gatunków literackich o charakterze pochwalnym, takich jak panegiryk i enkomion.
Adresat apostrofy w utworach literackich
Adresat kreowany w wypowiedzi to często postać fikcyjna, w wyraźny sposób odmienna od rzeczywistego odbiorcy dzieła, jego czytelnika. Zazwyczaj adresat apostrofy nie jest przy tym głównym tematem dzieła (istnieją jednak wyjątki – przykład to Oda do wąsów Franciszka Dionizego Kniaźnina). Niekiedy apostrofą nazywa się jednak także bezpośredni zwrot pisarza (podmiotu lirycznego, narratora) do czytelnika.
Bardzo często kreowanym w wypowiedzi adresatem są byty, które nie mają zdolności słyszenia i (pełnego) rozumienia wypowiedzi: przedmioty nieożywione, przedmioty abstrakcyjne, osoby nieobecne, zwierzęta, dzieci i zmarli. W przypadku apostrof skierowanych do zmarłych (np. ukochanych) miejsce patosu zajmuje często liryzm – jest tak np. w apostrofach skierowanych do zmarłej Urszulki w Trenach Jana Kochanowskiego. Przykłady apostrof do zmarłych są szczególnie częste w literaturze renesansu i baroku (np. wiersz Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna), w literaturze starożytnej są powszechne w epigramatach nagrobnych (epitafia).
Apostrofy występują dość często w pisanych uroczystym stylem utworach poetyckich polskiego romantyzmu (np. Adam Mickiewicz – Oda do Młodości, Cyprian Kamil Norwid – Fortepian Chopina, Juliusz Słowacki – Grób Agamemnona). W poemacie dygresyjnym Słowackiego Beniowski sygnalizują często rozpoczęcie dygresji.
Apostrofa zwrócona do odbiorców dzieła
Niekiedy apostrofy kieruje się bezpośrednio do odbiorców dzieła. Zdarzało się to zwłaszcza w literaturze średniowiecznej, kiedy utwory poetyckie (np. romanse rycerskie i poezja trubadurów) były często odczytywane na głos. Występujące w poezji średniowiecznej zwroty takie jak “oto słuchajcie, wielcy i mali” (or escutez, grans et meneurs – z poezji starofrancuskiej) sygnalizują po prostu rozpoczęcie recytacji utworu, a ich zadaniem jest nakłonienie słuchaczy do przerwania rozmów i innych zajęć. W poezji polskiego średniowiecza za przykład apostrofy tego typu można uznać incipit Lamentu świętokrzyskiego – “Posłuchajcie, bracia miła…”. Jest to jednak zarazem zwrot kierowany do całej ludzkości. Innym przykładem takiej apostrofy może być Legenda o świętym Aleksym, gdzie także ujawnia się fakt, że literatura średniowieczna przeznaczona była często do recytowania: Żywot jednego świętego, Coż milował Boga swego, Cztę w jednych księgach o nim, Kto chce słuchać, ja powiem.
Apostrofa (jako bezpośredni zwrot do adresata dzieła literackiego) może wystąpić nie tylko w tekście głównym, ale także w tytule utworu literackiego lub w dedykacji. Tak np. w wierszu ks. Jana Twardowskiego Do moich uczniów zawarta jest tak w tytule, jak i w pierwszych słowach utworu (Uczniowie moi, uczenniczki drogie). W tytułach wierszy i w dedykacjach utworów literackich zdarzają się nawet apostrofy, których adresat jest ukryty, anonimowy (np. poprzez asteronim – ciąg trzech gwiazdek). Przykładem może być wiersz Adama Mickiewicza Do ***. Na Alpach w Splügen (1829).
Apostrofa – funkcje i znaczenie w retoryce
W retoryce apostrofa to bezpośredni zwrot mówcy kierowany do określonego adresata, którym może być przedmiot, pojęcie lub osoba nieobecna, ale także audytorium – słuchacze przemówienia. W tym drugim przypadku stosowany jest także termin aversio. W retoryce apostrofa nie zawsze odznacza się aż tak dużym stopniem patosu, jak w poezji epickiej i lirycznej. Adresatem przemówień częściej jest przy tym osoba rzeczywiście istniejąca, a rzadziej pojęcie abstrakcyjne lub przedmiot.
Tzvetan Todorov (Littérature et signification, 1967) zalicza apostrofę do figur składni. W klasyfikacji figur retorycznych Heinricha Launsberga (Handbuch der literarischen Rhetorik, 1960), apostrofa zaliczana jest do figur zwrotu, które są podgrupą przynależących do figur myśli figur kontaktu – inne figury zwrotu to licentia (licencja, deklaracja ujawnienia prawdy) oraz obscecratio (obsekracja, zaklinanie).
Także w retoryce wypowiedź o charakterze apostrofy formułowana jest jednak w stylu podniosłym i uroczystym. Określa się tak zresztą nie tylko zwroty do osób nieobecnych w czasie wygłaszania mowy, ale także do słuchaczy mowy (audytorium). Z apostrofą w literaturze łączy apostrofę w retoryce przede wszystkim to, że nie wynika ona z naturalnego toku dialogu, mowy czy wypowiedzi pisemnej, ale wprowadzona jest dla efektu perswazyjnego lub estetycznego. W odróżnieniu od apostrof w literaturze, apostrofa jako figura retoryczna często pełni funkcje perswazyjne, a nawet argumentacyjne (niekiedy o charakterze erystycznym, jako argumentum ad auditorem).
Wyróżnienie apostrofy jako samodzielnej figury retorycznej jest szczególnie silnie uzasadnione – zmiana zwyczajnego toku mowy jest tu bowiem bardzo wyrazista, wiąże się ze zmianą adresata wypowiedzi. Przykładem może być mówca, który zwraca się początkowo do sędziów, ale następnie przemawia do przysłuchującej się publiczności – biorąc ją na świadka lub starając się traktować ją jako sojusznika. Siła retoryczna apostrofy polega w tym przykładzie na próbie zjednania sobie przychylności sędziów poprzez nacisk na nich związany się z nagłym odwołaniem się do zbiorowych emocji publiczności. Rzeczywistym odbiorcą apostrofy są więc w tym przykładzie nadal sędziowie – publiczność to adresat “pozorowany”.
W retoryce apostrofa to często również odwołanie się do uczuć zbiorowych poprzez zwroty do pojęć abstrakcyjnych. Najczęściej są to opinio communis (opinia dzielona powszechnie), poczucie sprawiedliwości, moralność, tradycja, historia, prawa ludzkie i boskie. Częste są też zwroty do Boga, bóstw, świętych i istot nadprzyrodzonych. Podobne funkcje apostrofy występują także w literaturze – np. w apostrofie do Matki Bożej w Panu Tadeuszu (Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy).
Powiązane środki stylistyczne i figury retoryczne. Apostrofa a inwokacja
Szczególnym przypadkiem apostrofy jest inwokacja – jest to umieszczona na początku utworu (szczególnie eposu) rozwinięta apostrofa stanowiąca prośbę o inspirację skierowaną do muzy lub innego bóstwa. Zbliżony charakter ma także aversio, w retoryce część mowy stanowiąca bezpośredni zwrot mówcy do audytorium, najczęściej właśnie w formie apostrofy. Formą bezpośredniego zwrotu do odbiorcy jest także adres (gatunek literacki) – zazwyczaj rozumiany jako rodzaj rozbudowanej petycji.
Apostrofa zbliża się też często do personifikacji, antropomorfizacji i prozopopei. Wiąże się to z faktem, że jej adresatami są często byty nieożywione, którym przydaje się cechy ludzkie, w tym oczywiście zdolność słyszenia i rozumienia treści apostrofy.
Apostrofy w językoznawstwie
Termin występuje niekiedy także w terminologii językoznawczej. Językoznawcza definicja apostrofy jest bardziej ogólna, niż w retoryce i w literaturze – termin ten oznacza część zdania wyrażoną wołaczem (np. wyraz Tomku w zdaniu Tomku, podaj mi długopis). To samo znaczenie (apostrofa jako zawołanie kogoś – w wołaczu lub w mianowniku) spotyka się niekiedy także w języku ogólnym, potocznym.
Apostrofa: Przykłady w literaturze i w retoryce
Przykłady z literatury polskiej:
Luno! ty córo niebios wysoka,
Boskiej podobna Temirze.
Siejesz czystego blask oka
Po gwiazdolitym szafirze.
Franciszek Dionizy Kniaźnin, Do księżyca.
O Polsko! póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym;
Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym!
Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona
Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz. (Apostrofa ta występuje bezpośrednio po inwokacji do Litwy).
Oto – patrz, Fryderyku! To Warszawa […]
Cyprian Kamil Norwid, Fortepian Chopina.
Czego chcesz od nas Panie, za Twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Jan Kochanowski, Pieśń.
Przykład z retoryki:
Kiedy wreszcie przestaniesz, Katylino, nadużywać naszej cierpliwości? (Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?)
Cyceron, Pierwsza katylinarka (In Catilinam I).