Antywestern

Antywestern – gatunek filmowy, a właściwie specyficzna odmiana ewolucyjna (odmiana gatunkowa) westernu. Antywesterny pojawiły się kinematografii amerykańskiej lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, charakteryzowało je dążenie do rozsadzenia tradycyjnych ram gatunkowych westernu. Odrzucały tradycyjne, silnie skonwencjonalizowane schematy fabularne typowe dla klasycznych westernów. W języku angielskim: antiwestern.

Odrzucały także warstwę treściową dawniejszych form westernu, charakterystyczne dla nich konwencje tematyczne i wyobrażeniowe. Przejawiało się to jak negacja szeroko obecnej w kulturze amerykańskiej mitologii Dzikiego Zachodu, zabiegi rewizji historii Dzikiego Zachodu oraz demistyfikacji świata przedstawionego typowego dla westernów, deheroizacja typowych bohaterów westernowych (porównaj: antybohater), w sumie – całościowa demitologizacja.  Demitologizacja nie zawsze jest jednak podstawowym celem twórców antywesternu, jest ona raczej środkiem technicznym służącym do pokazania prawdy historycznej o Dzikim Zachodzie i historii Stanów Zjednoczonych w XIX wieku oraz środkiem służącym zobrazowaniu prawdy psychologicznej, prawdy społecznej i prawdy ekonomicznej.

Tendencje te są szczególnie jaskrawo widoczne w konstrukcji bohatera filmowego. Bohater klasycznego westernu to albo typowy bohater pozytywny, albo typowy villain, Schwarzcharakter – charaktery, postępowanie a nawet wygląd bohaterów westernowych były wysoce skonwencjonalizowane. Jak pisze Zygmunt Kałużyński: “podział na postacie uczciwe i łajdaków był oczywisty do tego stopnia, że bandyci bywali odziani na czarno i niechlujnie, zaś szeryf, zawsze ogolony, nosił biały kapelusz i nieuchronnie zwyciężał na końcu”. Przykładem może być tu film Witajcie w ciężkich czasach (Welcome to Hard Times, 1967; reżyseria: Burt Kennedy), w którym subiektywne motywacje bohaterów (w roli głównej wystąpił Henry Fonda) zastąpiły motywacje konwencjonalne.

Prawda historyczna antywesternu to w pierwszej mierze prawda o losach Indian północnoamerykańskich i o ich eksterminacji (w klasycznym westernie Indianin jest często postacią jednoznacznie negatywną). Przynależące do tego podgatunku filmy stanowią często przykłady filmów antyrasistowskich. W sposób odmienny od dotychczasowego Indianie ukazani zostali np. w filmach Niebieski żołnierz (1970), Mały, wielki człowiek (1970) i Tańczący z wilkami (1990). Jak pisze Jerzy Toeplitz: “”Tu trzeba było odkłamać całe lata nawarstwień tradycyjnych bajeczek, powiedzieć prawdę o masowej likwidacji plemion i narodów”.

Pionierem gatunku i jednym z jego najwybitniejszych twórców był Sam Peckinpah. Już w 1962 roku zrealizował on film Strzały o zmierzchu (Ride the High Country, w roli głównej: Joel McCrea). Określany on jest często jako “pierwszy antywestern”. Inne znane antywesterny Peckinpaha to np. Balladza o Cable’u Hogue’u (1970) z Jasonem Robardsem i Pat Garret i Billy Kid (1972) z Jamesem Coburnem i Krisem Kristoffersonem. Peckinpah westernową poetykę mitu zastąpił poetyką balladowo-psychologiczną (tzw. ballada filmowa, ballada prawdy). W odróżnieniu od kostiumowej konwencji westernu starał się też ukazywać autentyczne realia walki.

Zobacz też: film antywojenny, podgatunek filmu wojennego odrzucający konwencje gatunkowe typowe dla klasycznego filmu wojennego.

Antywestern: Przykłady

Do najbardziej znanych antywesternów należą: Niebieski żołnierz (Soldier Blue, 1970; reżyseria: Ralph Nelson); McCabe i pani Miller (McCabe & Mrs. Miller, 1970; reżyseria: Robert Altman, z z Candice Bergen i Peterem Straussem); Mały wielki człowiek (Little Big Man, 1970; reżyseria: Arthur Penn, z Dustinem Hoffmanem w roli głównej); Pat Garrett i Billy Kid (Pat Garret & Billy the Kid, 1972; reżyseria: Sam Peckinpah).

Spośród nowszych filmów w nurt antywesternu wpisują się np. Tańczący z wilkami (Dances with Wolves, 1990; reżyseria: Kevin Costner) oraz Bez przebaczenia (Unforgiven, 1992; reżyseria: Clint Eastwood).

Literatura przedmiotu:

• Ed Buscombe, The BFI Companion to the Western, London 1993.
• Zygmunt Kałużyński, Western zagrożony artyzmem, w: Seans przerywany, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe 1980.
• Janusz Skwara, Western odrzuca legendę, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe 1968.
• Jerzy Toeplitz, Pod znakiem brutalności i seksu, w: Nowy film amerykański, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe 1973.