Antykwa

Antykwa, określana także terminem pismo humanistyczne, niekiedy łacinka – krój pisma powstały w XV wieku, przechodzący różne fazy rozwojowe (przede wszystkim antykwa renesansowa, antykwa barokowa i antykwa klasycystyczna), nawiązujący do pisma rzymskiego. Do dziś stanowi dominujący typ pism drukarskich. W sensie potocznym: każde pismo drukarskie proste (w odróżnieniu od krojów pochylonych – kursywa, italiki). Antykwę cechują litery proste, o kształtach lekko zaokrąglonych i cieniowanych.

Etymologia: od łacińskiego przymiotnika antiquus – “dawny” (antiqua – forma rodzaju żeńskiego, littera antiqua).

Antykwa renesansowa

Mianem antykw renesansowych określamy antykwy zaprojektowane głównie we Włoszech pod koniec XV i w pierwszej połowie XVI wieku. Podobnie jak w przypadku antykwy barokowej i klasycystycznej, określa się tak również kroje późniejsze i współczesne wzorowane na historycznych. Antykwy współczesne nawiązują zwłaszcza do krojów, które stworzyli Nicolas Jenson (zm. 1480) i Francesco Griffo (1450-1518). Antykwę renesansową cechuje minimalny kontrast pomiędzy cienkimi i grubymi elementami znaków oraz pochylona na lewo od osi pionowej kreska cieniowana (widoczna zwłaszcza w literze o). Najstarsze, wczesnorenesansowe (weneckie) antykwy stosowane w druku wyróżniały bardzo ukośne szeryfy oraz pochylona kładeczka w literze e. Do cech wczesnorenesansowych nawiązują często XIX-wieczne oraz późniejsze repliki.

Początki antykwy wiążą się z upodobaniami kulturowymi ludzi renesansu, w tym przede wszystkim z ich dążeniem do odrodzenia form antycznych. Formy pisma cechowała znaczna prostota, w odróżnieniu od złożoności pisma średniowiecznego. Źródłem inspiracji dla antykwy było więc przede wszystkim pismo rzymskie (pismo łacińskie klasyczne, w tym głównie inskrypcje), a także pismo łacińskie wczesnośredniowieczne (zwłaszcza minuskuła karolińska, którą humaniści błędnie uznawali za wytwór antyku). W ten sposób narodziło się szeroko rozumiane pismo humanistyczne, utożsamiane czasem swobodnie z antykwą. Wyparło ono stopniowo pismo gotyckie z większości krajów Europy (stosunkowo długo pismo gotyckie utrzymało się np. w Niemczech). Pismo humanistyczne we właściwym sensie to jednak pojęcie szersze, obejmujące także np. humanistyczną kursywę, w tym zwłaszcza aldyny. Humaniści określali antykwę terminem littera antiqua horum temporum lub krótszym littera antiqua.

Pierwszym ośrodkiem rozwoju antykwy, jak i całego renesansu, była Florencja. Nad kształtem pisma pracowali wybitni kaligrafowie, często sławni także w innych dziedzinach – Poggio Bracciolini, Niccolò Niccoli, Antonio Sinibaldi i Ambrogio Traversarni. Teoretyczne podstawy konstrukcji liter starali się stworzyć wielscy artyści i uczeni epoki renesansu – Leonardo da Vinci, Albrecht Dürer, Luca Pacioli (Paccioli) i Francesco Torniello.

Florencja była głównym ośrodkiem rozwoju pisma humanistycznego w erze manuskryptów, antykwę tworzyli jeszcze przepisujący je kaligrafowie. Wraz z wynalezieniem druku najważniejszym ośrodkiem stała się Wenecja, główne centrum włoskiego drukarstwa renesansowego. W związku z faktem, że najwybitniejsi twórcy antykwy działali właśnie w Wenecji, antykwa wczesnorenesansowa znana jest także pod nazwą antykwa wenecka. Krój pism antykwy wczesnorenesansowej cechują wyważone proporcje poszczególnych elementów liter, zaokrąglenie szeryfów, bardzo małe różnice w grubości linii zasadniczych i linii bocznych oraz ukośne ustawienie osi w okrągłych częściach liter. Pierwszy druk antykwą ukazał się jednak nie w Wenecji, ale w opactwie położonym w miejscowości Subiaco w okolicach Rzymu w 1465 roku (przybyli z Niemiec drukarze Arnold Pannartz i Konrad Sweynheim). Antykwa ta była przy tym formą mieszaną, zawierała elementy gotyckie.

Stopniowo pismo humanistyczne rozpowszechniało się również na północy Europy, którą później objął swoim zasięgiem renesans. We Włoszech działali bracia Johann i Wendelin ze Spiry, kontynuatorzy dzieła Pannartza i Sweynheima. Bardzo uszlachetnioną, cenioną do dziś formę antykwy wprowadził francuski drukarz z XV wieku Nicolas Jenson (antykwa Jensona). Istnieje także antykwa Manutiusa – Aldus Manutius stworzył kilka krojów czcionek, z których niektóre są majuskułowe, inne kursywowe; termin “aldyny” odnosi się przy tym raczej do powstałych druków, niż do samych czcionek. Dla Aldusa Manutiusa pracował Francesco Griffo, który stworzył wiele krojów czcionek. Wywodzi się od nich współczesna rodzina Bembo, nazwana tak, gdyż pierwsza zaprojektowana przez Francesco Griffo antykwa użyta została do wydrukowania traktatu Pietro Bembo De Aetna. Minuskuła tego kroju została później w 1499 w zmienionej formie (antykwa Poliphilus) użyta w dziele Hypnerotomachia Poliphili.

W pierwszej połowie XVI wieku do głównych projektantów liternictwa, a także zdobników drzeworytowych, należał francuski drukarz Geoffroy Tory. Wywarł on znaczny wpływ na kroje, które opracowywał wybitny rytownik i drukarz francuski Claude Garamond (Garamont), od którego pochodzi współczesna rodzina Garamond. Garamond cechuje się większym niż w przypadku antykwy wczesnorenesansowej kontrastem pomiędzy cienkimi i grubymi elementami, poziomą kładeczką litery e oraz delikatniejszymi, cienkimi, bardziej poziomymi szeryfami. Krój antykwy Garamonda rozpowszechnili we Włoszech jego uczniowie, Guillaume Le Bé i Robert Granjon, a w Niderlandach drukarnie Elzevierów (dziś wydawnictwo Elsevier) i Christophe Plantin. Grupę antykw renesansowych powstałych w XVI wieku we Francji określa się popularnie terminem garaldes. Krój Garamonda oraz różne kroje pochodne zachowują popularność także dzisiaj.

Antykwy renesansowe były i są inspiracją dla całych pokoleń projektantów czcionek. Do dziś stanowią najbardziej popularne kroje używane do składu tekstu.

Antykwa barokowa

Antykwa barokowa rozwijała się w XVII i XVIII wieku głównie we Francji, Anglii i Holandii. Podobnie jak cała sztuka baroku, antykwa barokowa cechuje się dynamizmem, zwłaszcza w zestawieniu ze spokojną w wyrazie antykwą renesansową. Różnice między antykwą renesansową i barokową, budujące dynamizm tej drugiej, to większy kontrast między grubymi i cienkimi kreskami znaku, proste szeryfy oraz niemal pionowa oś okrągłych części liter. Kontrast między grubymi i cienkimi liniami liter widoczny jest zwłaszcza w krojach Williama Caslona. Antykwy barokowe stanową zarazem fazę przejściową pomiędzy formami renesansowymi i klasycystycznymi; w zasadzie jednak przypominają silnie antykwę renesansową i może być uznana za jej późną fazę rozwojową. Współcześnie antykwy typu barokowego są mniej liczne i rzadziej stosowane, niż renesansowe – także ich używa się jednak chętnie do składu książek i czasopism.

W Holandii rozwijali ją Christoffel van Dijck (Christoph van Dyck), Anton Janson i Johann Michael Fleischmann. Do rozwoju francuskiej antykwy barokowej przyczynili się przede wszystkim Grandjean i rodzina drukarzy Fournier (szczególnie Pierre Simon Fournier). Grandjean stworzył w paryskiej drukarni Imprimerie Royale (Drukarnia Królewska) na polecenie króla Ludwika XIV cechującą się znacznymi walorami estetycznymi czcionkę Romain du Roi (Antykwa Królewska). Antykwa barokowa typu francuskiego została stworzona z myślą o rozwoju centralizującej się kultury francuskiej, podobnie jak wiele instytucji wprowadzonych przez Ludwika XIV reprezentować miała świetność monarchy i całego państwa. Kształt Antykwy Królewskiej, w duchu kartezjanizmu i racjonalizmu, opierać miał się na matematyce i uznawanych za naturalne proporcjach – nie na kaligrafii i wzorcach wypracowanych historycznie. Pierre Simon Fournier, pierwotnie koordynator produkcji Romain du Roi, stworzył i skomercjalizował krój o podobnej formie, nazwany od jego nazwiska.

Głównymi twórcami angielskiej antykwy barokowej byli William Caslon i John Baskerville. Popularna czcionka Baskerville to typowy krój barokowy, cechujący się (w porównaniu z antykwą renesansową) dużym zróżnicowaniem szerokości grubych i cienkich kresek, co widoczne jest zwłaszcza w wielkich literach. Dodatkowa kreska cieniowana okrągłych liter jest tu całkowicie prostopadła do linii pisma. Sprawia to, że sylwetki minuskuł są pionowe i wyprostowane.

Antykwa klasycystyczna: Didot, Bodoni

Antykwa klasycystyczna rozwijała się w opozycji do barokowej, estetyka klasycyzmu dążyła do prostoty i naturalności form czcionki, a także do wrażenia logiczności i pewnego dystansu, chłodu. W porównaniu z antykwą renesansową antykwy klasycystyczne wydają się natomiast ciemne i wyraziste, formalne i równe. Bardzo istotne były przy tym innowacje techniczne umożliwiające wprowadzenie nowych cech formalnych. Należała do nich technika miedziorytnicza, od XVIII wieku stosowana w drukarstwie na dużą skalę: cienka igła dawała duże możliwości w formowaniu delikatnych linii. Zastosowanie igły stalowej pozwoliło natomiast na ostateczne zerwanie z podobieństwami kształtów czcionek do kształtu pisma ręcznego. W antykwie klasycystycznej szeryfy są niewyokrąglone i umieszczone pod kątem prostym do głównych linii znaków, różnice w grubości linii są bardzo wyraźne, osie w zaokrągleniach liter ustawione są pionowo. Antykwa klasycystyczna jest więc delikatna i misterna, cienkie kreski są niemal włosowate. Współcześnie rzadko używa się antykwy klasycystycznej do składu książek i czasopism. Bardziej popularna jest w składzie akcydensowym (akcydensy) oraz w artystycznych wydawnictwach albumowych (albumy). Kroje z rodziny Bodoni używane są bardzo często w nagłówkach gazet.

Rozwój antykwy klasycystycznej wiąże się przede wszystkim z francuską rodziną drukarzy Didot, której głównym reprezentantem był François-Ambroise Didot – stąd określana jest ona czasem także nazwą antykwa Didota. Antykwę klasycystyczną współtworzyli następnie jego synowie, Pierre Didot i Firmin Didot. Didotowie walczyli, w myśl ideału estetycznego klasycyzmu, o prostotę pisma i druku, przeciwstawiając się tym samym wzorcom barokowym. Podobne ideały kultywował we Włoszech działający w Parmie słynny mistrz Giambattista Bodoni, według którego piękno pisma opiera się na dwóch zasadach – zasadzie harmonii i zasadzie proporcji. Na cześć Bodoniego nazwano później wiele krojów. Antykwa klasycystyczna rozwijała się także w Niemczech, jej oryginalną formę stworzył pod koniec XVIII wieku Justus Erich Walbaum.

Dalszy rozwój antykwy. Old Style, Mediäval

W XIX wieku w Anglii nastąpił powrót do dawnych form antykwy, zwłaszcza renesansowej – zaczęła być ona określana błędnie terminem antykwa mediewalowa. W Anglii tego typu kroje historyzujące noszą nazwę Old Style (termin ten może być zresztą także swobodnym określeniem antykwy jako całości), w Niemczech nazywano je Mediaeval lub Mediäval. Romantyczne antykwy cechowały się łagodnością liter, miękkością łuków, a także dużym kontrastem w grubości elementów.

Najbardziej znane kroje antykwy stworzone w Polsce to Antykwa Półtawskiego i Antykwa Toruńska. Antykwę Półtawskiego zaprojektował Adam Półtawski w latach 1923-1933. Cechuje się ona estetycznym krojem i dużą czytelnością. Antykwę toruńską stworzyli w latach 1954-1960 Zygfryd Gardzielewski i Józef Gruszka. Jest to antykwa typu barokowego, o wymyślnym kroju, jednak mniej czytelna – stosuje się ją zwłaszcza do druku poezji.

Zobacz też: antykizacja.