Antybohater

Antybohater, czasem także w formie anty-bohater – taki protagonista (główny bohater) utworu fabularnego, który w widoczny sposób pozbawiony jest wszelkich przymiotów heroiczności. Jest to więc bohater, którego charakteryzuje codzienność i zwyczajność – a także cechy negatywne, takie jak lenistwo, niezaradność i głupota; który odchodzi od klasycznego wzorca bohatera jako kogoś posiadającego cechy wyjątkowe i szczególne, kogoś dokonującego czynów niezwykłych. W języku angielskim: antihero, rzadziej anti-hero. Określenie odnosi się do wszystkich rodzajów utworów fabularnych, jest jednak częściej spotykane w przypadku filmów fabularnych, niż utworów literackich.


Zobacz też: antygwiazdorstwo (antygwiazda, antygwiazdor).

Cechy antybohatera i jego rola w utworze

Przykłady postaci pierwszoplanowych nie posiadających cech heroicznych pojawiają się już w dramacie antycznym i znane są właściwie wszystkim literaturom narodowym. Kategoria antybohatera odwołuje się do religijnej i literackiej greckiej kategorii herosa, oczywiście ostro się jej przeciwstawiając. Nie chodzi tu przy tym o to, że antybohater jest bohaterem negatywnym, przeciwnikiem bohatera pozytywnego lub antagonistą – przeciwnie, antybohater to zawsze protagonista, postać, której brakuje właściwości tradycyjnie kojarzonych z bohaterstwem, ale która mimo tych braków musi często spełnić rolę bohatera w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia. Sama koncepcja antybohatera zakorzeniona jest silnie także w literaturze romantyzmu, której bliski jest pogląd, że czas, wartości i ludzie ulegają ciągłym przemianom – w związku z czym utrwalone w tradycji kulturowej modele heroizmu nie odzwierciedlają rzeczywistości; romantyzmowi bliskie jest także samo odrzucenie tradycyjnych konwencji literackich

Antybohaterom utwory, w których się oni pojawiają, przydają często pewien zestaw cech negatywnych. Są to frustracja, ponurość, skrywana lub jawna uraza wobec świata, wyobcowanie ze społeczeństwa (antybohater to często typowy outsider czy nawet wyrzutek społeczny), brak atrakcyjności fizycznej, tchórzliwość, dziwaczność niska inteligencja, złe maniery, niezdarność i brak sprawności fizycznej. Oczywiście nie są to wszystkie wymienione tu cechy jednocześnie. Z zestawionych tu cech widać też wyraźnie, że w koncepcji antybohatera nie chodzi o ukazanie postaci, której zwyczajnie brakuje bohaterstwa. Antybohater jest kimś więcej, stanowi przeciwieństwo bohatera.

Pomimo posiadania tego rodzaju negatywnych cech, to właśnie taki bohater rozwiązać musi główne konflikty obecne w fabule utworu. Często (w odróżnieniu od klasycznego herosa) nie jest ani “wybrańcem bogów”, który jest “skazany na sukces”, ani nie ciąży nad nim żaden rodzaj fatum, nie musi ponieść klęski. Antybohater przemierza świat przedstawiony dzieła oryginalnie, w sposób zindywidualizowany. W odróżnieniu od standardowego bohatera-herosa nie musi więc spełniać stereotypowych oczekiwań czytelników, wprowadzając istotny dla wielu z nich element niespodzianki fabularnej. Herosowi przysługuje wiele cech stereotypowych lub archetypowych, oczekiwanych przez wszystkich czytelników. Antybohater jest natomiast w o wiele mniejszym stopniu konstruktem społecznym i kulturowym, każda konkretna “konfiguracja” konkretnego antybohatera jest w pełni indywidualnym dziełem określonego autora.

Z punktu widzenia konstrukcji fabuły utworu wprowadzenie antybohatera jawi się więc jako swoista strategia autorska. Jest to przy tym strategia niepozbawiona ryzyka i śmiałości – przede wszystkim dlatego, że antybohater może się łatwo wydać czytelnikom kimś antypatycznym – kimś, z kim jednocześnie trudno się utożsamiać i kogo jednocześnie trudno podziwiać. Prócz wspominanego elementu niespodzianki, antybohaterowie wprowadzają także pożądany przez wielu autorów element realizmu – rzeczywiste problemy rzeczywistego świata rozwiązywane są przecież przez zwykłych ludzi, pozbawionych cech heroicznych.

Antybohater: Przykłady w literaturze i w filmie

Najbardziej znanymi przykładami literackimi są zapewne Don Kichot (część I 1605, część II 1615) oraz Tom Jones z powieści Henry’ego Fieldinga (1749). Kategoria antybohatera stała się szczególnie popularna w literaturze powstającej po II wojnie światowej, w tym w prozie młodych gniewnych (angry young men – np. Joe Lampton w powieści Johna Braine’a Wielka kariera z 1957 roku lub Arthur Seaton z powieści Allana Sillitoe Z soboty na niedzielę z 1958 roku). Dobrym przykładem z literatury polskiej może być antybohater plebejski, niezdarny żołnierz Albertus w polskiej literaturze barokowej.

Przykładami antybohaterów filmowych mogą być Jan Piszczyk (Zezowate szczęście, 1960; reżyseria: Andrzej Munk) lub Robert Eroica Dupea (Pięć łatwych utworów, 1970; reżyseria: Bob Rafelson). Szczególne znaczenie antybohaterzy filmowi mają dla pewnych podgatunków filmowych, takich jak antywestern czy film antywojenny, w których konwencje treściowe i formalne gatunków tradycyjnych (western, film wojenny) ulegają demistyfikacji.

Literatura przedmiotu:

  • Victor H. Brombert, In Praise of Antiheroes. Figures and Themes in Modern European Literature, 1830-1890, University of Chicago Press 1990.
  • Donald L. Deardorff, Hero and Anti-Hero in the American Football Novel. Changing Conspetions of Masculinity from Nineteenth Century to the Twenty-First Centrury, Mellen 2006.
  • William Walker, Dialectics and Passive Resistance. The Comic Antihero in Modern Fiction, P. Lang 1985.
  • Dixon Weston, Thr Hero in America. A Chronicle of Hero-Worship in America, University of Michigan Press, 1966.

 


Tagi
Encyklopedia literaturyLeksykon filmu

Dodaj komentarz