Anomia

Anomia – dezintegracja społeczna, stan w którym ludzie (jednostki i całe grupy społeczne) nie przestrzegają przyjętych w danej społeczności norm, które regulują jej działanie; chaos aksjologiczny wywołany zmianami społecznymi.

Występuje także na poziomie jednostki, w życiu psychicznym – przejawia się jako poczucie braku sensu życia i bezcelowości podejmowania działań społecznych. Tak w odniesieniu do społeczeństwa, jak i w odniesieniu do jednostek, stanowi rodzaj alienacji. W socjologii współczesnej stan anomii rozpatrywany jest zwłaszcza w związku z zachowaniami patologicznymi i kryminalnymi, których jest źródłem.

Termin pojawia się u Platona u którego “anomia” oznacza stan bezprawia – jej przeciwieństwem jest eunomia, właściwy ustrój polityczny i społeczny. Oba wyrazy stanowią złożenie ze słowem nomos (“prawo”, o złożonym kontekście znaczeniowym; przedrostek a– to alfa privativum, wprowadza przeczenie; pzredrostek eu– oznacza, że coś jest najlepsze). Dla odróżnienia od znaczeń dawniejszych w socjologii występuje niekiedy także określenie anomia społeczna.

Do socjologii pojęcie anomii wprowadził szerzej Émile Durkheim (1858-1917). Nie jest przy tym jasne – wbrew spotykanym czasem w literaturze przedmiotu opiniom – czy Durkheim rzeczywiście jest twórcą socjologicznego pojęcia anomii. Już za jego życia także inni socjolodzy i filozofowie używali tego terminu w odniesieniu do rozbicia tradycyjnych norm i wartości społecznych i rodzinnych w XIX wieku. Durkheim nie używał słowa w formie greckiej, ale francuskiej – anomie. Dziś nie tylko w języku francuskim, ale także angielskim i niemieckim forma anomie (Anomie) jest częstsza, niż forma anomia.

Durkheim i inni socjolodzy obserwowali szybkie przekształcenie się społeczeństw Europy Zachodniej z rolniczych społeczeństw wiejskich w społeczeństwa przemysłowe. Anomia w ujęciu Durkheima opisuje stan społeczeństwa rozumianego jako system, nie stan jednostek – choć jednostki są nią oczywiście bezpośrednio dotknięte. Pojęcie anomii pojawia się także w późniejszej myśli socjologicznej – z reguły rozszerzone o elementy osiągnięć psychologii społecznej, np. u Roberta K. Mertona. W myśli socjologicznej po Durkheimie pojęcie anomii nabierało stopniowo w coraz to większym zakresie właśnie sensu psychologicznego. Nie znaczy to, że nastąpiła wyraźna zmiana znaczenia terminu, został on raczej wzbogacony o nowe elementy znaczeniowe, nieobecne u Durkheima. Dodać trzeba, że niekiedy termin anomia uważany jest za niejasny, nieprecyzyjny, chwiejnie używany czy nadużywany – podobnie jak swojego czasu termin “struktura”, a dziś “paradygmat” czy “dyskurs“. Trudno ograniczyć nadużywanie pewnych modnych terminów, w zasadzie jednak pojawiające się nowe, współczesne rozumienia anomii wywodzą się z dawniejszych i nie stanowią ich deformacji. Należy mieć świadomość, że definicja anomii w naukach społecznych nie jest tak szeroka, jak definicje popularne, a użyteczność tego pojęcia wiąże się ściśle z kontekstem, w którym występuje ono w historii myśli społecznej.

Anomia społeczna: Émile Durkheim

Émile Durkheim (1858-1917) wprowadza pojęcie anomii opierając się na analizie społeczności tradycyjnych. Życie w społeczności wiejskiej, oparte w sensie gospodarczym na rolnictwie, a przez to związane silnie z “rytmem natury”, wykształciło bardzo trwałe, sztywne i spójne normy rządzące codziennym życiem jednostek – normy te określały wzorce zachowania, oczekiwania społeczne wobec jednostek i ich zobowiązania społeczne. Społeczeństwa tradycyjne cechuje solidarność mechaniczna. Świadomość indywidualna nie oddziela się w nich w pełni (nie indywiduuje się) od świadomości kolektywnej, a podstawowe jednostki życia społecznego, takie jak rodzina czy wioska, zaspokajają wszystkie wyższe i niższe potrzeby jednostek. Podporządkowanie jednostki wynika z więzów tradycji, a także z nacisków opinii publicznej.

Rozwój kapitalizmu, powstanie społeczeństw uprzemysłowionych, podział pracy, wzrost specjalizacji i masowe migracje ze wsi do miast sprawiły, że solidarność mechaniczna przestała być wystarczająca dla kształtowania norm życia społecznego. Wykształciła się w nich jednak nowa zasada normotwórcza, solidarność organiczna, funkcjonująca równie dobrze, jak solidarność organiczna. Opiera się ona przede wszystkim na podziale pracy, więzi społeczne bazują tu na wzajemnej wymianie usług i świadczeń, nie na tradycji czy konformizmie. Mimo że solidarność organiczna sprawdza się dobrze jako zasada kształtowania norm społecznych, jej pełne wykształcenie się wymaga czasu, istnieje więc okres przejściowy między dwoma typami solidarności. W okresie tym występuje niespójność systemu aksjonormatywnego, subiektywna i obiektywna dezorganizacja życia społecznego – jest to właśnie okres anomii. Anomia jest jednak zawsze zjawiskiem przejściowym, nie jest też nigdy całkowitym brakiem norm społecznych, ale raczej relatywnym brakiem norm. Anomia określana jest w relacji do tradycyjnych społeczeństw wiejskich, w porównaniu z którymi duże miasta ery industrialnej cechują się mniej uporządkowanymi wzorcami życia społecznego.

Uwolnienie się od norm tradycyjnych nie stanowiło według Durkheima rodzaju wyzwolenia jednostek, nie miało charakteru “emancypacyjnego”. Stan anomii społecznej polega na tym, że jednostki nie wiedzą, czego oczekiwać i jak się zachowywać. Problemy społeczne, które Durkheim obserwował osobiście w Europie wczesnoprzemysłowej, wiązały się według niego w dużym stopniu właśnie z anomicznym rozkładem norm społecznych. W klasycznej pracy Samobójstwo. Studium z socjologii (Le suicide. Étude de sociologie) z 1897 roku Durkheim wyróżnia cztery typy samobójstw – samobójstwo altruistyczne (wchłonięcie jednostki przez grupę – jednostka poświęca swoje życie dla dobra grupy),  samobójstwo egoistyczne (odosobnienie jednostki od grupy), samobójstwo fatalistyczne i samobójstwo anomiczne (anomijne). Wielkość zjawiska samobójstwa zależy od cech grupy, do której przynależy samobójca. Właśnie samobójstwo anomiczne wiąże się przy tym najsilniej z problemami społecznymi Europy współczesnej Durkheimowi. Samobójstwa tego typu pojawiają się, gdy system norm i wartości przyjmowany przez społeczeństwo przestaje mieć znaczenie dla jednostki, przestają dawać jej wsparcie – zwłaszcza na skutek kryzysów gospodarczych i społecznych oraz przewrotów politycznych. Sytuacja taka wiąże się z subiektywnym poczuciem izolacji, zniechęcenia, dezintegracji życia.

Anomia: Robert K. Merton

Koncepcja anomii, którą przedstawia Robert Merton, stanowi w wielu aspektach unowocześnienie koncepcji Durkheima. Robert K. Merton analizuje pojęcie anomii przede wszystkim w pracy Teoria socjologiczna i struktura społeczna (Social Theory and Social Structure) z 1949 roku. W myśli socjologicznej Mertona anomia ma wymiar przede wszystkim socjopsychologiczny. Termin ten wyraża stany braku satysfakcji jednostki ze stanu struktury społecznej. Teoria Mertona stała się także ważną podstawą teoretyczną kryminologii XX-wiecznej. Merton wyróżnia przy tym dwa główne typy anomii, są to anomia deprywacji i anomia sukcesu. Szybka zmiana może rodzić anomię, która nie zawsze jednak jest regresem, czasem jest także gwałtownym postępem. W sumie jednak teoria anomii Mertona jest przede wszystkim teorią zachowań dewiacyjnych.

Merton używa pojęcia anomii przede wszystkim w kategoriach oddziaływania struktury społecznej na jednostki. Jeśli w społeczeństwie istnieje systematyczna niezgodność pomiędzy celami, do których aspirują jednostki, a środkami, których dostarcza im społeczeństwo do realizacji tych celów – społeczeństwo znajduje się w stanie anomii. Tak dla Durkheima, jak i dla Mertona zawiedzione aspiracje jednostek były jednym z najważniejszych czynników wpływających na łamanie norm społecznych i powstawanie dewiacji społecznej – różne jest jednak u nich rozumienie źródeł aspiracji. Durkheim przyjmował założenie, że już do samej natury jednostki przynależą potrzeby i pragnienia, których nie da się zaspokoić, źródło aspiracji jest czymś pozaspołecznym, naturalnym i psychologicznym. Według Mertona ambicje jednostkowe nie pochodzą natomiast z “natury ludzkiej”, ale kształtowane są przez konwencje społeczne, standardy życia uznawane za właściwe w danym społeczeństwie.

Durkheim wierzył, że w społeczeństwie ogarniętym anomią zachodzi niewspółmierność pomiędzy oczekiwaniami i pragnieniami jednostek a realnymi możliwościami. Ludność wiejska migrująca do miast oczekiwała, że jej poziom życia przybliży się do poziomu życia kapitalistów i arystokracji. Solidarność mechaniczna, ulegająca dezintegracji, nakładała ograniczenia na tego rodzaju ambicje – przynależały do niej normy społeczne, które ograniczały relacje pomiędzy klasami społecznymi oraz nakazywały ludności wiejskiej bycie zadowolonym ze swojego statusu społecznego i materialnego. Wraz z rozkładem solidarności mechanicznej normy te przestały obowiązywać, pojawiły się więc takie aspiracje jednostek, które nie były możliwe do zrealizowania. Brak możliwości zrealizowania ambicji prowadził do frustracji, a przez to do wystąpienia dewiacji społecznej. Koncepcja anomii Mertona określa natomiast samo społeczeństwo jako czynnik definiujący tak cele jednostek, które uważa się za normatywne, jak i właściwość środków prowadzących do tych celów. Celem nie jest w koncepcji Mertona jedynie podniesienie statusu materialnego jednostek, choć jest to element najbardziej eksponowany. Społeczeństwo często wymaga od ludzi, by mieli wielkie oczekiwania (np. “amerykański sen”), nie daje im jednak wystarczających możliwości (ekonomicznych, edukacyjnych, zawodowych) realizacji tych oczekiwań. Merton definiuje anomię właśnie jako rozbieżność celów i powszechnie dostępnych środków, których społeczeństwo dostarcza do ich realizacji.

Typy adaptacji społecznej w socjologii Mertona

W związku z tak definiowaną anomią jednostka staje przed wyborem. Może wybrać rezygnację z osiągnięcia celów, które stawia przed nią społeczeństwo, a więc zrezygnować z “dobrego życia”, albo dążyć do tych celów za pomocą środków uznawanych przez to samo społeczeństwo za niewłaściwe czy pozaprawne. Merton wyróżnia pięć dróg (typów adaptacji społecznej, rodzajów przystosowania indywidualnego), którymi może podążać jednostka dotknięta anomią, są to konformizm, innowacja, rytualizm, wycofanie się i bunt. Konformizm oznacza stosowanie przez jednostkę jedynie środków kulturowo i społecznie usankcjonowanych, legalnych – postawa ta dominuje wśród tych grup społecznych, które dysponują przynajmniej niektórymi rzeczywistymi środkami do realizacji celów. Innowacja oznacza akceptowanie stawianych przez społeczeństwo celów przy jednoczesnym odrzuceniu dominującego rozumienia legalności środków. Postawa taka prowadzi często do zachowań przestępczych, przyjmują ją najczęściej osoby, które mają nikłe szanse realizacji celów społecznych w inny sposób. Rytualizm polega na akceptacji przez jednostkę tylko środków legalnych przy świadomości, że osiągnięcie wyższej pozycji społecznej nie jest za ich pomocą możliwe. Wiąże się więc z aspiracjami – rezygnacja taka nie jest jednak źródłem frustracji, normatywna akceptowalność środków traktowana jest bowiem jako wartość samoistna. Wycofanie się polega na rezygnacji i z używania środków uznawanych za właściwe, i z osiągania celów stawianych przez społeczeństwo – jest to więc postawa rezygnacyjna, postawa nieuczestniczenia w działaniach społecznych. Bunt to odrzucenie celów, które społeczeństwo uznaje za właściwe i postawienie sobie przez jednostkę celów, które uznaje za wyższe. Bunt to zazwyczaj postawa aktywistyczna, dążenie do zmiany panujących stosunków społecznych.

Błędem byłoby interpretowanie poglądów Mertona tak, jakby jednostka świadomie stawała przed jednorazowym wyborem konformizmu, buntownictwa, innowacji czy rytualizmu. Adaptacje przedstawione przez Mertona to nie charaktery ludzkie, ani nie drogi życiowe. Jednostka staje przed wyborem określonej adaptacji za każdym razem, kiedy może wybrać alternatywne zachowanie: tego samego dnia może zachowywać się raz konformistycznie, raz buntowniczo, raz innowacyjnie. Osoba dokonująca napadu rabunkowego może mieć także stałą pracę, w której zachowuje się konformistycznie. Nie znaczy to oczywiście, że u poszczególnych jednostek poszczególne adaptacje nie mogą być najczęstsze lub dominujące.

Wielu socjologów operujących pojęciem anomii w sensie zaprezentowanym przez Mertona uważa, że wszystkie społeczności cywilizacji zachodniej są w jakimś stopniu dotknięte anomią, przejawiającą się przede wszystkim jako wykluczenie i nierówność społeczna, brak równych szans. Poziom anomii wiąże się ściśle z wieloma problemami społecznymi, zwłaszcza z poziomem przestępczości. Poziom przestępczości wiąże się ściśle z nierówną dystrybucją dochodów oraz nierównością szans edukacyjnych – widoczne jest to zwłaszcza w społeczeństwie współczesnych Stanów Zjednoczonych.

Anomia: wybrane ujęcia późniejsze

Termin “anomia” przeżył pewien renesans w latach 80. i 90. – zaczął być jako pewna podstawa teoretyczna szeroko stosowany w badaniach kryminologicznych (zwłaszcza w ogólnej teorii napięcia, następnie także w teorii anomii instytucjonalnej). Stał się szeroko stosowany, także poza naukową socjologią, również ze względu na problemy społeczne krajów postkomunistycznych, szczególnie w odniesieniu do krajów byłego Związku Radzieckiego.

Wskaźniki mierzące indywidualne odczucie anomii uwzględniane są dziś często w badaniach ankietowych.  W Stanach Zjednoczonych na dużą skalę badania takie prowadzi National Opinion Research Center (NORC)  przy University of Chicago – noszą one nazwę General Social Survey.

Ogólna teoria napięcia

Ogólną teorię napięcia opracował przede wszystkim amerykański socjolog i kryminolog Robert Agnew. Agnew uważa, że współczesne badania w zakresie socjologii medycznej, psychologii ogólnej i psychologii społecznej potwierdzają wagę pojęcia anomii dla wyjaśniania zachowań przestępczych. Badacz zaproponował teorię mikropoziomową, według której nieletni wykazują zachowania przestępcze na skutek negatywnych stanów emocjonalnych, przede wszystkim gniewu – ich źródłem są niewłaściwe relacje społeczne. Istnieje przy tym wiele różnych typów napięć i anomii. Trzy główne typy anomii, których doświadczają jednostki, to niemożliwość osiągnięcia pozytywnie wartościowanych celów, brak pozytywnie wartościowanych bodźców i obecność bodźców ocenianych negatywnie. Anomia rozumiana jest tu więc bardzo szeroko, wykraczając znacznie poza rozpowszechnione, potoczne interpretacje kojarzące to pojęcie głównie z niemożnością osiągnięcia bogactwa czy zaspokojenia potrzeb materialnych.

Anomia instytucjonalna

W odróżnieniu od mikropoziomowego ujęcia anomii proponowanego w teorii napięcia (ujęcie takie jest zresztą najczęstsze)  teoria anomii instytucjonalnej odwołuje się do uogólnionej struktury społecznej, co jest według jej reprezentantów (Steven F. Messner, Richard Rosenfeld) konieczne dla właściwego zrozumienia zjawisk społecznych. Dotychczas stosowana była przede wszystkim do wyjaśniania zagadnień związanych z przestępczością, może być jednak stosowana także do wyjaśniania innych problemów społecznych. Relacje między strukturą społeczną i zjawiskami kulturowymi najwygodniej jest wyjaśniać poprzez odwołanie się do instytucji społecznych, które stanowią łączącą je mechanizm. Poszczególne instytucje społeczne zależą od siebie nawzajem, ale zachodzą też pomiędzy nimi sprzeczności i konflikty – zachodzi więc stała potrzeba balansowania relacji instytucjonalnych. Kluczowe znaczenia dla uzyskania równowagi instytucjonalnej mają czynniki ekonomiczne, anomia instytucjonalna  umożliwia wyjaśnienie dominacji gospodarki w strukturach instytucjonalnych. Dominacja ekonomiczna stymuluje powstawanie anomii na poziomie kulturowym, a także sprzyja rozpadowi barier strukturalnych przeciw przestępczości.

Anomia społeczna w krajach byłego ZSRR

Termin “anomia” stosowany jest często, nie tylko w socjologii, ale także w politologii i popularnych ujęciach dziennikarskich, zwłaszcza w odniesieniu do procesów społecznych i politycznych zachodzących w krajach powstałych po rozpadzie ZSRR.  Procesy te obejmują przekształcenia społeczne i gospodarcze związane z rozbiciem utrwalonych wzorców funkcjonowania państwa i gospodarki – przy czym wzorce te były w świadomości społecznej wyjątkowo silnie utrwalone (model homo Sovieticus). Rozbicie dawnych wzorców porównywać można do anomii wywołanej przez industrializację, którą opisuje Durkheim oraz opisywać w kategoriach “szoku kulturowego”. Niewydolność państwa rosyjskiego wiąże się ze zjawiskiem oligarchizacji i korupcją systemową na niespotykaną skalę. Wytworzyły się wyraziste kontrasty w statusie ekonomicznym obywateli, obszary nędzy i obszary ostentacyjnego bogactwa. Nastąpił także rozpad relacji rodzinnych, co przyczyniło się do demoralizacji (epidemia chorób wenerycznych, AIDS) oraz bezdomności, występującej także wśród dzieci (bezprizorni).

Bibliografia:

• Robert Agnew, Nikos Passas, The Future of Anomie Theory, 2007.
• Émile Durkheim, Samobójstwo. Studium z socjologii, 2006.
• Anthony Giddens, Socjologia, 2004.
• Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, 1982.
• Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, 2003.
• Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2002.
• Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, 2002.