Analiza dyskursu
Analiza dyskursu, także lingwistyka transfrastyczna – analiza, której przedmiotem jest dyskurs rozumiany jako dowolna wypowiedź dłuższa, niż zdanie (np. akapit, wywiad, rozmowa). Zespół procedur, metod i technik badawczych (zwłaszcza językoznawczych), które umożliwiają badania nad dyskursem.
Termin ten może być rozumiany metodologicznie – jako zespół procedur analitycznych, a także oznaczać pewną gałąź językoznawstwa (lingwistyka transfrastyczna). Przedmiotem zainteresowania jest tu przede wszystkim struktura dyskursu oraz sytuacja komunikacyjna, w której powstaje i funkcjonuje. W odniesieniu do tekstów języka mówionego analiza taka określana jest jako analiza konwersacyjna, w odniesieniu do tekstów pisanych jako tekstologia.
Sam termin “analiza dyskursu” (discourse analysis) wprowadził w 1952 roku amerykański językoznawca Zellig Sabbetai Harris. Harris definiował analizę dyskursu jako metodę analizowania połączonych (sekwencyjnie) jednostek mowy i pisma. Dostarczać ona miała językoznawstwu metody badania – zaniedbanych w nim dotąd – wypowiedzi dłuższych, niż zdanie.
Zobacz też: analiza tekstu, analiza językowa.
Analiza dyskursu: przedmiot i zakres
W związku z faktem, że samo pojęcie dyskursu jest różnie definiowane. różnie definiuje się także cele analizy dyskursu. Istnieją w niej współcześnie trzy główne orientacje badawcze: orientacja empiryczna, badania ukierunkowane społecznie oraz analiza wielodyscyplinarna.
Orientacja empiryczna w analizie dyskursu opiera się na empirycznych danych tekstowych. Interesuje się przede wszystkim budową i funkcjonowaniem tekstów wchodzących w skład konkretnych dyskursów. Szczególne znaczenie metodologiczne ma tu opracowanie statystyczne możliwie dużych korpusów tekstów.
Ukierunkowana społecznie analiza dyskursu to przede wszystkim krytyczna analiza dyskursu; dyskurs analizowany jest często także w obrębie interakcjonizmu symbolicznego. Przybiera ona często charakter aktywistyczny, społecznie zaangażowany. Dyskurs traktowany jest tu przede wszystkim w odniesieniu do oddziaływań społecznych – jako coś, co nie tylko odzwierciedla rzeczywistość społeczną, ale także ją kształtuje.
Orientacja wielodyscyplinarna w analizie dyskursu opiera się na poglądzie, że w analizie konieczne jest uwzględnienie wielu różnych dyscyplin i wielu różnych aspektów języka (politycznego, społecznego, psychologicznego, literackiego, filozoficznego, semiotycznego). Podejście takie sprawdza się szczególnie dobrze w przypadku historycznych i rozwojowych uwarunkowań dyskursu.
W przypadku tekstologii główną jednostką badawczą jest tekst, w przypadku analizy konwersacyjnej – zdarzenie językowe. Trzeba jednak zauważyć, że pojęć tych używa się często zamiennie. Wyodrębnia się także różne subdyscypliny analizy dyskursu, jak np. analiza dyskursu w mediach.
Do przedmiotu analizy dyskursu należą np.: 1) Relacje pomiędzy poszczególnymi wypowiedzeniami uczestników rozmowy. 2) funkcje tych wypowiedzeń. Zwraca uwagę zwłaszcza sekwencyjna powtarzalność składników dyskursu, takich jak pary pytanie – odpowiedź, zaproszenie – akceptacja lub odrzucenie zaproszenia. Tego rodzaju składniki dyskursu stanowią akty mowy. 3) Strategie komunikacyjne przy zmianie tematu rozmowy, kryteriów relewancji informacyjnej lub ról uczestników procesu komunikacyjnego. 4) Same role, które przyjmują uczestnicy komunikacji. Uczestnicy rozmowy przejmują naprzemiennie rolę nadawcy i odbiorcy komunikatu. W rozmowie występują także w określonej roli społecznej. Każda z ról uczestników komunikacji wymaga pewnej zmiany stosowanych środków językowych. 5) Odpowiadające za spójność tekstu środki językowe, które tworzą jego strukturę; także środki językowe odpowiadające za strukturę fragmentów tekstu.
Analiza konwersacyjna
Źródłem współczesnej analizy konwersacyjnej jest przede wszystkim etnometodologia, a więc podejście socjologiczne do języka i procesów komunikacyjnych. Etnometodologia bada strukturę społeczną i porządek społeczny w kategoriach wzajemnych interpretacji swoich zachowań przez aktorów społecznych. Jednym z najważniejszych czynników budujących porządek społeczny jest język, który sam także jest pewnego rodzaju strukturą i porządkiem. Podmioty działań społecznych dysponują wiedzą potoczną (zdroworozsądkową) o naturze języka i swoich działaniach językowych – dotyczy ona życia codziennego jednostek. Celem etnometodologii jest przedstawianie tej wiedzy (zazwyczaj niewyrażanej bezpośrednio) i wyjaśnienie jej. Wyjaśnienie takie stanowi zarazem drogę do zrozumienia funkcjonowania społeczeństwa jako całości.
Analiza konwersacyjna, prowadzona w perspektywie etnometodologicznej, postrzega język jako zespół celów i działań społecznych: największe znaczenie ma tu opis językowych interakcji społecznych oraz to, jak wpływają one na instytucje społeczne i porządek społeczny traktowane jako całość. Największe znaczenie ma to, jak uczestnicy zachowań językowych rozumieją się nawzajem w rozmowie i jak odpowiadają sobie nawzajem (ze względu na przemienność ról rozmówców). Przedmiotem badania jest więc sekwencyjny przebieg interakcji językowej, w tym przemilczane, ale zachodzące w przebiegu rozmowy rozumowania oraz kompetencje socjolingwistyczne umożliwiające rozmowę jako zorganizowaną sekwencję interakcji. Do głównych pojęć tak rozumianej analizy konwersacyjnej należą preferencja językowa (preferowanie poszczególnych użyć słów czy innych elementów językowych w poszczególnych sekwencjach przebiegu rozmowy); rozpoczęcie i zakończenie konwersacji; pary takie jak zawołanie i odpowiedź czy zaproszenie i odpowiedź na zaproszenie; struktura tematyczna konwersacji, w tym szczególnie zmiana tematu; wyrażanie zgody lub niezgody.
Obserwacje wskazują np., że jedną z głównych zasad rządzących rozmową jest unikanie dłuższych pauz. Przerwy w rozmowie oczywiście występują, rozmówcy starają się jednak, by były one jak najkrótsze. Inną powszechnie występującą zasadą jest staranie się o to, aby w danym momencie wypowiadał się tylko jeden uczestnik konwersacji: wykształcił się szereg konwencji społecznych, które ułatwiają prowadzenie rozmowy w określonej kolejności (np. zmiana tonu, przedłużenie ostatniej sylaby, ściszenie głosu, wypowiedzi typu (“wieeeeesz…”).
Krytyczna analiza dyskursu i inne koncepcje socjologiczne
Socjologicznie ukierunkowane rozumienie dyskursu i analizy dyskursu wiąże się dziś często z postmodernizmem i poststrukturalizmem. Z reguły nie nawiązuje szeroko do wyników analiz językoznawczych. Spośród socjologicznie zorientowanych badaczy dyskursu największe znaczenie mają Michel Foucault i Michel Pêcheux, którzy rozpatrują dyskurs w perspektywie badań nad ideologią. Pécheux podkreśla, że indywidualne dyskursy na poziomie organizacji społecznej znajdują się w stałym konflikcie z innymi dyskursami. Podobnie jak w teorii dyskursu Foucaulta, społeczeństwa samoorganizują się poprzez walkę ideologiczną. W krytycznej analizie dyskursu zwraca się szczególną uwagę na fakt, że pewne grupy społeczne mają większy dostęp do sieci dyskursów, co zapewnia im władzę i hegemonię ideologiczną.
Wiele badań operujących w obrębie krytycznej teorii dyskursu stanowi analizy zmian w społeczeństwie współczesnym, zwłaszcza w odniesieniu do społeczeństw krajów rozwiniętych. Rozpatruje się to, jak życie społeczne i związane z nim zjawiska językowe różnią się od języka i życia społecznego “nowoczesności” – to co współczesne określa się w opozycji do nowoczesności jako “ponowoczesność”; zachodzące współcześnie zmiany w dyskursie to np. jego technicyzacja i konsumeryzacja. Krytyczna analiza dyskursu stara się więc dostarczyć środków opisu i dekonstrukcji konwencjonalnych struktur znaczeniowych życia społecznego. Uznać ją można nie tylko za formę opisu naukowego, ale także za formę aktywizmu emancypacyjnego, motywowanego dążeniem do zniesienia nierówności społecznych i nierówności w dystrybucji władzy.
Krytyczna analiza dyskursu zakłada, że język jest nie tylko produktem wartości i przekonań podzielanych przez społeczeństwo, ale także głównym narzędziem ich tworzenia. Przekazanie informacji o jakimś elemencie rzeczywistości wiąże się zawsze z selekcją i strukturyzacją informacji, zawsze jest więc rodzajem odkształcenia rzeczywistości. Każda tego rodzaju selekcja informacji opiera się w jakimś stopniu na podzielanych przez społeczeństwo wartościach i przekonaniach, co prowadzi do wniosku, że rzeczywistość reprezentowana w komunikacji językowej to konstrukt społeczny. Podobnie jak opisana niżej analiza dyskursu w perspektywie kognitywnej, krytyczna analiza dyskursu nawiązuje więc do hipotezy Sapira-Whorfa.
Analiza dyskursu w perspektywie kognitywnej
Kognitywne ujęcia dyskursu i analizy dyskursu wiążą się z językoznawstwem kognitywnym i pragmatyką językoznawczą. Filozof języka Paul Grice opracował model komunikacji oparty na wspólnych, racjonalnych wysiłkach uczestników konwersacji zmierzających do wspólnego celu (reguła konwersacyjna, także maksyma konwersacyjna lub zasada konwersacyjna – cooperative principle). Racjonalni uczestnicy konwersacji przestrzegają według Grice’a szeregu zasad (maksyma sposobu – mówienie zrozumiale i jasno; maksyma ilości – dostosowanie ilości przekazywanych treści do potrzeb konwersacji; maksyma jakości – podawanie prawdziwych informacji; maksyma odniesienia – trzymanie się tematu rozmowy).
Dan Sperber i Deirdre Wilson w swojej teorii relewancji rozszerzają zastosowanie zasady konwersacyjnej Grice’a, budując na jej podstawie zasadę wyjaśniania tego, jak w obrębie dyskursu przetwarzane są informacje. Przyjmują, że komunikacja językowa opiera się na ostensji (bezpośrednim wskazywaniu tego, co podmiot komunikacji ma na myśli) i inferencji (rozumianej jako interpretacje użyć znaku językowego). Wnioski (inferencja) o zachowaniach ostensywnych (wskazywaniu czegoś) drugiego podmiotu komunikacji mają charakter dedukcyjny, opierają się na interpretacji nowych informacji w świetle informacji uzyskanych już uprzednio. Dedukcja ta jest w zwykłym przebiegu procesu komunikacyjnego automatyczna i spontaniczna, nieświadoma. W związku z nią pojawia się w procesie komunikacyjnym pewien kontekst, efekty takie jak wzmocnienie znaczenia wypowiedzi, warunkujące jej relewancję. Tak np. asumpcje (przeświadczenia, przesłanki) które nie wiążą się z tego rodzaju efektami w określonym momencie wypowiedzi nie są relewantne, ponieważ przetwarzanie informacji w przebiegu konwersacji nie zmieniło jej uprzedniego kontekstu.
Innym źródłem kognitywistycznej analizy dyskursu jest hipoteza Sapira-Whorfa, sformułowana na początku XX wieku przez Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa. Określa ona relatywizm językowy jako wpływ języka i myślenia na zachowanie. Dla analizy dyskursu istotna jest obecna w hipotezie Sapira-Whorfa obserwacja, że język i użycia form językowych unifikują różne aspekty rzeczywistości pozajęzykowej na zasadzie analogii. Opierając się na hipotezie Sapira-Whorfa lingwistyka kognitywna przyjęła pogląd, że język stosowany przez jego użytkowników wywiera bezpośredni wpływ na ich myśli. Przykładem może być praca Marka Johnsona i George’a Lakoffa Metafory w naszym życiu. Johnson i Lakoff argumentują, że metafory takie jak “czas to pieniądz” stanowią sposoby konceptualizacji jednej kategorii (np. czasu) w terminach drugiej (np. pieniądza) na zasadzie analogii.
Trzeci nurt kognitywistycznej teorii dyskursu wiąże się z psychologią kognitywną, psycholingwistyką, a także z badaniami nad sztuczną inteligencją. Do głównych reprezentantów tego nurtu należy Paul Werth (np. praca Text Worlds. Representing Conceptual Space in Discourse), operująca w obrębie teorii światów tekstowych (text worlds theory). Według Wertha, uczestnicy komunikacji językowej budować muszą “scenariusze konceptualne” aby określać sens użyć znaków językowych pojawiających się w sytuacjach komunikacyjnych, w których uczestniczą. Światy tekstowe to scenariusze zawierające informacje o czasie, miejscu i uczestnikach komunikacji otrzymane na podstawie elementów światotwórczych dyskursu (np. deiktycznych).